پناهندگان از ساخالین.

<پناهندگان از ساخالین> از ولادمیر کارالیِنکا را در شهریور سال ۱۳۹۳ ترجمه کرده بودم.

(1)

... رفیق هم‎چادری‎ام به سفر رفته بود؛ از این رو باید من شب را در خیمه‎ام تنها می‎گذراندم.

نمی‎خواستم کار کنم، نمی‎خواستم آتش روشن کنم، و در حالیکه روز کوتاه شمال خود را کاملاً در مه بالا رونده‎ای غرق ساخته بود من در حالیکه بر روی تختخواب دراز کشیده بودم خودم را در فضای نیمه‌تاریکِ خیمه بدون اراده به دست احساسات سنگینی که معمولاً سکوت و تاریکی بیدارشان می‎سازند سپردم. آخرین اشعه‎های ضعیف خورشید از میان پنجره یخزده اتاق ناپدید می‎شوند؛ تاریکی عمیقی به آرامی از گوشه‎های خیمه خارج می‎گردد و دیوارهای شیبداری را که بر بالای سرم مرتب بیشتر دور هم جمع می‎گشتند می‎پوشاند. برای مدت کوتاهی هنوز طرح اجاق بزرگی را که در وسط خیمه قرار داشت می‎دیدم، اما این وسیله زمخت زندگیِ یاکوتی نیز در برابر هجوم تاریکی کم کم تسلیم می‎شود و بزودی آن هم از نگاهم ناپدید می‎گردد ... تاریکی احاطه‎ام می‎کند. فقط در سه محل هنوز نور ضعیفی می‎درخشید، ــ آنجائیکه سوز و سرمای یاکوتی از میان پنجره کاملاً یخزده به درون خیمه نگاه می‎کرد.

دقیقه‎ها و ساعت‎ها بدون جلب توجه گذشتند و من به سختی متوجه گشتم که چگونه احساسِ شوم اندوه و دلتنگی بر من غلبه کرد، که چگونه <غربت> با سرما و نامهربانیش خصمانه بر من می‎وزید؛ که چگونه در تخیل هیجان‎زده‎ام آن مسافت‎های بی‎اندازه طولانی را ــ کوه‎ها، جنگل‎ها، دشت‎های بی‎پایان ــ زنده ساختم که مرا از همه آن چیزهائی جدا می‎ساختند که برایم عزیز و با ارزش و گمشده بودند، اما مرا مدام به خود می‎خواندند.

حالا امید در فاصله‎ای بسیار دور و به زحمت قابل رویت در زیر نوری مات و تقریباً در حال خاموش گشتن برایم باقیمانده بود. و رنج سرکوب گشته اما نه مغلوب گردیده‎ای که در دورترین گوشه قلب پنهان شده بود ــ حالا با راست نگاه داشتن جسورانه سرش به خارج می‎خزید تا در میان سکوت اطرافم و در عمیقترین تاریکی واژه‎های وحشتناک و شوم را به وضوح زمزمه کند: "تو برای همیشه در این گوری، تو برای همیشه زنده به گوری!"

یک ناله آهسته که از طرف سقف و از میان لوله اجاق به سمت من هجوم آورده بود مرا از این حس سنگین بیدار ساخت. این دوست باهوشم بود، سِربِروس سگ باوفایم که در محل نگهبانی‎اش در حال لرزیدن از سرما بی‌حرکت ایستاده بود و حالا از من می‎پرسید که مرا چه می‎شود و چرا من آتش روشن نمی‎کنم.

من به خود تکانی می‎دهم و بیدار می‎شوم، زیرا احساس می‎کردم که در جنگ با تاریکی و سکوت مجبور به شکست خوردنم، و تصمیم می‎گیرم از آن وسیله‎ای استفاده کنم که اینجا در کنار دستم داشتم. این وسیله ــ خدای هر خیمه در سیبری ــ آتش است.

مردم یاکوتستان در سراسر زمستان گرم کردن چادرهایشان را قطع نمی‎کنند و به همین دلیل هم هیچ دستگاهی برای بستن لوله‎های اجاقشان ندارند. اما ما آن را برای خود ساخته بودیم؛ این دستگاه از بیرون باز می‎گشت و به این خاطر باید هر بار برای استفاده از اجاق بالای بام می‎رفتیم.

من از پله‎هائی که در برف ساخته بودم و تقریبا ارتفاعش تا سقف کلبه می‎رسید بالا می‎روم. خیمه ما تقریباً در پایان محلی قرار داشت که از روی بام ما می‎شد سراسر آن را که توسط کوه‎ها محاصره شده بود در دره تماشا کرد، و بجز این آدم می‎توانست ببیند که چگونه نور چراغ‎ها از میان پنجره چادرهای یاکوتی که در آنها فرزندان مهاجرین روسیه و تاتارهای به اینجا رانده شده زندگی می‎کردند به بیرون می‎درخشند. امروز همه‌چیز در مه خاکستری غلیظی که سرد و سنگین بر روی زمین فشار می‎آورد پیچیده شده بود و ابداً اجازه دیدن هیچ منظره‎ای را نمی‎داد. فقط آن بالا در فاصله‎ای دور یک ستاره که برایش ممکن گشته بود این پوسته سرد را با اشعه خود پاره کند مات می‎درخشید.

دور تا دور در سکوت فرو رفته بود ... ساحل کوهستانی رودخانه، کلبه‎های فقیرانه آن محل، کلیسای کوچک، سطح از برف پوشیده شده و لغزندۀ مزارع، حاشیه تاریک جنگل ــ همه‌چیز در این دریای بی‌ساحلِ مه غرق شده بود. سقف چادرم که من بر رویش ایستاده بودم، با دودکش ساخته شده از گِل رس خام ــ در کنارم سگ خود را به پاهایم می‎مالید ــ مانند یک جزیره در اقیانوسی گسترده و بیکران دیده می‎گشت. دور تا دور هیچ صدائی شنیده نمی‎شد، همه‌چیز سرد و هولناک بود. ــ شب ساکت و وحشتناک خود را بر روی زمین گسترانده بود ...

سِربروس آهسته می‎نالید. حیوان بیچاره هم ظاهراً بخاطر یخبندانِ سهمگین در وحشت بود؛ او خودش را با پوزه به جلو داده شده و با گوش‎های در حال استراق‌سمع به من چسبانده بود و به درون ظلمت تاریک و خاکستری رنگ با دقت نگاه می‎کرد.

او در این لحظه گوش‎هایش را تیز می‎کند و می‎غرد. من گوش فرامی‎دهم. ابتدا همه‌چیز مانند قبل آرام بود، سپس صدائی در سکوت می‎پیچد، آرام ــ در این وقت، یکی دیگر، دوباره و دوباره یکی دیگر. در میان هوای سرد صدای ضربه ضعیف سُم یک اسب از فاصله دوری در مزرعه شنیده می‎گشت.

من در حال فکر کردن به سوارکار مهجوری که بر حسب صدای ضعیف ضربات سم اسبش باید هنوز تقریباً در حدود دو کیلومتر از محل ما فاصله داشته باشد با عجله از کنار دیوار مورب پائین می‎آیم و به کلبه‎ام می‎روم. یک دقیقه با صورت باز در این یخبندان ماندن می‎توانست باعث یخزدگی بینی یا گونه گردد. سِربروس در حال زوزه کشیدن و پارس کردن رو به سمتی که صدای ضربات سُم اسب شنیده می‎گشت بدنبالم پائین می‎آید.

بلافاصله پس از آن یک چوب کاج آتش گرفته در اجاق شعله می‎کشد. من براده‎های خشک چوب درون اجاق را به آن نزدیک می‎سازم و بلافاصله فضای درون خیمه‏‎ام تا حد غیرقابل شناختی تغییر می‎کند. کلبه خاموشم از صدای تق تق و انفجار پیاپی پُر شده بود؛ صدها شعله آتش از میان تکه‎های چوب زبانه می‎کشیدند، چوب کاج را در آغوش می‎گرفتند، بازی می‎کردند، به دورش می‎جهیدند، سر و صدا می‎کردند، جز و جز و ترق و ترق می‌‎کردند. چیزی زنده در اتاق پرتاب شده و پس از تفتیش تمام زوایا و گوشه‎ها از سر و صدا پُرشان ساخته بود. گهگاهی صدای ترق و ترق آتش خاموش می‎گشت. بعد من می‎شنیدم که چگونه جرقه‎های سوزان با سر و صدا از میان لوله اجاق در هوای سرد به بیرون می‎جهند.

بلافاصله پس از آن بازی با نیروی تازه و سر و صدای مکرری مانند سر و صدای شلیک‎های تپانچه از نو در خیمه شروع می‎گردد.

حالا من خود را دیگر مانند قبل آنطور ترک‌گشته احساس نمی‎کردم. چنین به نظر می‎رسید که همه‌چیز در اطراف من شروع کرده است به زندگی کردن، به خود را حرکت دادن و رقصیدن. شیشه پنجره‎ها که قبلاً فقط اجازه می‎دادند یخبندان خارج خیلی ضعیف از داخل دیده شود حالا در هزاران رنگ بازی می‎کردند و نور آتش را دوباره منعکس می‎ساختند. من از این فکر که کلبه دورافتاده‎ام در تاریکی شب تا فاصله دوری می‎درخشد خوشم آمد و، در واقع مانند آتشفشان کوچکی هزاران جرقه به بیرون می‎جهاند که در هوا لرزان می‎رقصیدند و در میان دود سفیدی می‎مُردند.

سِربروس خود را در مقابل اجاق می‎نشاند و به دقت، بدون حرکت مانند یک شبح سفید رنگ به شعله آتش نگاه می‎کند؛ فقط گاهی سرش را به سمتم می‎چرخاند و من در چشمان باهوشش قدردانی و وفاداری می‎خواندم. صدای گام‎های سنگینی از بیرون به گوش می‎رسد، اما سِربروس آرام باقی‌می‎ماند ــ او می‎دانست که این صدای سُم اسب‎هایمان است که تا حالا با سرهای آویزان و گاهی از سرما خیس شده جائی در زیر سقف ایستاده بودند، و حالا به سمت گرمای آتش می‎رفتند تا در کنار دیوار مجاور اجاق بایستند و جرقه‎ها را که طور بامزه‎ای به بالا می‎جهیدند و گستردگی دود سفید را که از دودکش مستقیم بالا می‎رفت تماشا کنند.

اما حالا سگ با نارضایتی سرش را برمی‎گرداند و بلافاصله پس از غر و لند کردن خود را روی در اتاق پرتاب می‎کند. من می‎گذارم سِربروس از اتاق خارج شود و در حالیکه او در محل پاسداری‎اش به پارس کردن مشغول بود به حیاط نگاه می‎کنم. آن سوار سرگردانی که من قبلاً نزدیک شدنش را در سکوت شب شنیده بودم توسط آتشِ شادِ اجاقم وسوسه شده بود. او حالا برای داخل ساختن اسب زین کرده و بار شده‎اش دروازه را باز می‎کرد.

من منتظر هیچ آشنائی نبودم. یک یاکوتی به زحمت می‎توانست چنین دیروقت خود را به این محل برساند، و حتی اگر او در این کار موفق می‎گشت، بنابراین به نزد یک دوست می‎رفت و اجازه نمی‎داد که توسط آتش روشنی وسوسه گردد و در نزد یک غریبه توقف کند.

من با خود فکر می‎کنم: "بنابراین می‎تواند فقط یک مهاجر باشد". در زمان دیگری بخاطر چنین مهمانی کمتر خوشحال می‎گشتم، حالا حضور یک انسان زنده برایم بسیار مطلوب بود. ــ من می‎دانستم که این آتش بامزه بزودی خاموش خواهد گشت، شعله کوچک آتش به آرامی از تکه چوبی به تکه چوب دیگری سرایت خواهد کرد و سپس فقط یک پشته ذغال درخشان باقی خواهد ماند که بر بالایشان به ندرت زبانه‎های کوچک آبی تند حرکت می‎کنند ــ مدام نادرتر، آهسته‎تر ... سپس دوباره در خیمه سکوت و تاریکی آغاز و در قلبم دوباره همان آرزو بیدار خواهد گشت. اجاق فقط توسط نور کمرنگ زیر خاکستر قابل مشاهده خواهد بود و عاقبت این هم ناپدید می‎گردد، می‎میرد. دوباره من تنها خواهم ماند ــ تنها در تمام شب کاملاً عمیق، طولانی و بی‌پایان.

این فکر که من شاید باید یک شب را با انسانی بگذرانم که گذشته‎اش به خون آغشته باشد اصلاً به مخیله‎ام راه نیافته بود. سیبری به ما می‎آموزد که همچنین در قاتل هم انسان را ببینی. و گرچه آشنائی نزدیکتر با چنین افرادی به ما اجازه نمی‎دهد به کسانی که قفل‎ها را می‎شکنند، اسب‎ها را می‎دزدند یا در تاریکی شب جمجمه همنوعان خو را خُرد می‎سازند صورتی خیالی و شاعرانه بدهیم، اما به ما می‎آموزد تا تحت چنین انگیزه‎ها و غرایض پیچیده انسان‎ها راهی پیدا کنیم. آدم پی می‎برد که چه وقت و چه‌چیزی از انسان‎ها انتظار می‎رود. یک قاتل همیشه مرتکب قتل نمی‎گردد؛ او هنوز زنده و مانند دیگران دارای احساس است ــ از جمله مطمئناً دارای احساس قدردانی در برابر کسی که او را در شب سردی در کلبه‎اش می‎پذیرد و مأوا می‎دهد. اما اگر من با یکی از آنها آشنا می‎گشتم و در نزد آشنای جدیدم یک اسب تازه زین شده و در کنار زین همچنین کیسه‎ها و بسته‎های مختلف می‎یافتم، سپس این سؤال در باره صاحب اسب هنوز جای تردید باقی‌می‎گذاشت، و محتویات این کیسه‎ها و بسته‎ها نیز همچنین گاهی تردید در باره طریقه بدست آوردن قانونی‎شان از طرف صاحب فعلی پیش می‎آورد. درِ سنگین با پوست اسب پوشیده شدۀ خیمه بالا برده می‎شود؛ از طرف حیاط یک بخار ابر به داخل نفوذ می‎کند و یک غریبه به سمت اجاق قدم می‎گذارد ــ یک مرد بلند قامت، چهارشانه و باوقار. با وجود لباس یاکوتی بر تن می‎شد در نگاه اول دید که او اهل یاکوت نیست. چکمه‎ای از پوست خیره‌کننده سفید اسب به پا داشت. شنل گشاد یاکوتی‎اش بر روی شانه قرار داشت و گوش‎ها را می‎پوشاند، به دور سر و گردن یک شال بزرگ پیچیده شده بود. تمام شال و همچنین سراسر لباسش از یخ پوشیده شده بود.

 

(2)

حالا مرد غریبه خود را به اجاق نزدیک می‎سازد و با انگشتان یخزده و منجمد بطور ناشیانه‎ای شروع به باز کردن گره شال و سپس بند کلاهش می‎کند. چشم من پس از باز شدن گره شال و بند کلاهش به چهره جوان و از یخبندان شدیداً قرمز شدۀ یک مرد تقریباً سی ساله می‎افتد؛ طرح خشن اما با شخصیت چهره‎اش نمود خاصی داشت که من مانندش را گاهی در چهره زندانبانان و کلاً در انسان‎هائی که عادت به جلب توجه دارند و ترس ایجاد می‎کنند اما خودشان باید همیشه مراقب خود باشند دیده‎ام. چشمان سیاه و پُر جذبه‎اش نگاه‎های نافذ پرتاب می‎کردند. قسمت تحتانی صورت که طبیعت پُر شوری را آشکار می‎ساخت کمی جلو ایستاده بود، اما <کولی> ــ زیرا که او یک چنین فردی بود و من طبق چند ویژگی مشخصه توصیف‌ناشدنی فوری این را فهمیدم ــ ظاهراً آموخته بود که آنها را مهار کرده و پنهان نگهدارد. فقط گاهی لرزش خفیف لب پائینی و یک بازی عصبی عضلات ناآرامی درونی و جنگی مخفی را لو می‎داد.

خستگی، سرمای شب، شاید هم احساس اشتیاقی که مسافر مهجور بخاطر عبور از میان مه غیرقابل نفوذ دچارش شده بود کمی خشونت چهره را ملایم می‎ساختند و به آن حالتی از درد و رنج می‎دادند، چیزی که با حالت روحی امشب من بسیار هماهنگ بود و در من همدلی با مهمان غریبه‎ام که حالا بدون در آوردن پالتو از تن بازویش را بر روی اجاق تکیه داده و یک پیپ از جیبش خارج ساخته بود برمی‎انگیخت.

او همزمان با کوبیدن به پیپش برای پاک شدن و با دقت تماشا کردن من می‎گوید: "شب بخیر، آقا!" من در حال تفتیش هیکل غریبه جواب می‎دهم: "شب بخیر!"

"معذرت خواهیم را بپذیرید، ببخشید از اینکه من بدون دعوت نزد شما آمده‎ام. من فقط می‎خواستم خودم را کمی گرم کنم و یک پیپ بکشم ... بعد به راهم ادامه خواهم داد؛ من تقریباً در دو کیلومتری اینجا یک آشنا دارم که همیشه مرا می‎پذیرد."

در صدای او تواضع انسانی که قصد ایجاد مزاحمت ندارد طنین انداز بود. او در حال صحبت چند نگاه کوتاه و دقیق به من می‎اندازد، طوریکه انگار می‎خواهد منتظر پاسخم بماند تا بعد از آن رفتار بعدی‎اش را تنظیم سازد.

به نظر می‎آمد که این نگاه‎های سرد و نافذ می‎گویند: "همانطور که تو با من هستی، به همان شکل من با تو خواهم بود". در هر حال رفتار مهمانم که یک تضاد مطلوبی با سماجت مهاجران یاکوتستانی داشت توجه‎ام را به خود جلب می‎کند، گرچه من متوجه گشتم که اگر او نمی‎خواست امشب را پیش من بگذراند بنابراین اسبش را به اصطبل نمی‎برد، بلکه او را در بیرون می‎بست.

من از او می‎پرسم: "شما چه‌کسی هستید؟ نامتان چیست؟"

"من؟ من باگیلای نامیده می‎شوم ... یعنی در اینجا مرا اینطور صدا می‎زنند ... نام اصلی من واسیلی است. شاید شنیده باشید ... از ناحیه بایاگاتای."

"آیا متولد اورال هستید؟ یک کولی؟"

لبخندی سخت محسوس از روی رضایت بر روی صورت مرد غریبه می‎دود.

"بله همان! پس بنابراین شما در باره من چیزی شنیده‎اید؟"

"بله، از ن.‎ن، شما نزدیک او زندگی می‎کردید!"

"بله، آقای ن.‎ن مرا می‎شناسد."

"خوشحالم، شب را پیش من بمانید، راحت باشید، بمانید؛ وانگهی من هم تنها هستم. پالتو و کلاه‎تان را در آورید، من در این ضمن چای آماده می‎کنم."

کولی دعوت را با کمال میل می‎پذیرد.

"متشکرم، آقا! پس حالا که شما از من دعوت می‎کنید بنابراین می‎مانم. من فقط باید کیسه‎ها را از کنار زین بردارم و چیزهائی به داخل کلبه بیاورم. گرچه اسبم در داخل حیاط است اما با این وجود اینطور بهتر است. مردم اینجا باهوشند، بخصوص تاتارها."

او خارج می‎شود و خیلی زود با دو کیسه دوباره برمی‎گردد، بند کیسه‎ها را باز می‎کند و اندوخته‎هایش را خارج می‎سازد: یک قطعه کره منجمد، شیر منجمد، تعدادی تخم‎مرغ و از این قبیل چیزها. مقداری از آنها را روی طاقچه چوبی دیوار داخل کلبه قرار می‎دهد، بقیه را با خود به محل ورودی در سرما می‎برد. سپس خفتان و پالتوی خزش را درمی‎آورد و با پیراهن قرمز رنگ و شلوار معمولی کنار آتش در مقابل من می‎نشیند.

او لبخندی می‎زند و می‎گوید: "بله، آقا، من می‎خواهم حقیقت را به شما بگویم: من از کنار در کلبه شما با اسب می‎گذرم و در این حال فکر می‎کنم: آیا او واقعاً اجازه نخواهد داد که شب را پیش او بگذرانم؟ من به خوبی می‎دانم که برخی از کولی‎ها طوریند که آدم اصلاً نمی‎تواند آنها را در نزد خود نگهدارد. من به این دسته تعلق ندارم ... من می‎توانم آن را آزادانه بگویم. شما خودتان گفتید که از من شنیده‎اید."

"بله، من از شما شنیده‎ام."

"ببینید، من می‎توانم بدون مباهات کردن بگویم: من صادقانه و صحیح زندگی می‎کنم؛ یک گاو دارم، یک گاو نر در اصطبل، یک اسب؛ من کشتزارم را شخم می‎زنم، مزرعه من ..."

او تمام اینها را در حال فکر کردن و با نگاه کردن به یک نقطه با لحن بسیار عجیب و غریبی می‎گفت؛ هنگام بیان آخرین کلمات چنین به نظرم آمد که او خودش هم فکر می‎کند: "آیا واقعاً چنین است که می‎گویم!"

او ادامه می‎دهد: "بله، من کار می‎کنم، همانطور که خداوند برای انجامش به ما دستور داده است. من فکر می‎کنم اینطور بهتر از سرقت کردن و دست به قتل زدن است. حالا، برای اینکه یک مثال بزنم. در این رابطه من از کنار خانه شما می‎گذرم، آتش می‎بینم، داخل می‎شوم و فوری دوستانه و محترمانه مورد استقبال قرار می‎گیرم؛ من باید این کار را گرامی بدارم، اینطور نیست؟"

من پاسخ می‎دهم "بدون شک" گرچه در واقع کولی بیشتر با خودش صحبت کرده بود تا از محاسن زندگی فعلیش خود را مطمئن سازد.

من واقعاً در باره واسیلی از آشنایانم چیزهائی شنیده بودم؛ او یکی از مهاجران کولی بود، از دو سال پیش در خانه کوچکش در وسط جنگل کنار دریاچه در اجتماع بزرگی از یاکوتی‎ها زندگی می‎کرد. او در میان تعداد بسیار زیادی افراد متنفر از کار و فاسدِ مستعمره‌نشین که از طریق دزدی و اغلب از قتل زندگی می‎کردند یکی از معدود کسانی بود که ترجیح می‎داد با زیاد کار کردن زندگی را بگذراند، بعلاوه آدم می‎تواند در اینجا با کار زیاد به راحتی یک موقعیت خوب اجتماعی بدست آورد. یاکوتی‎ها بطور کلی قبیله بسیار مهربانی هستند و در برخی از بخش‎ها مرسوم شده است که به تازه‌واردان کمک نسبتاً قابل توجهی ارائه کنند. البته آدمی که توسط سرنوشت به این مناطق رانده می‎گردد باید بدون این کمک یا از گرسنگی و سرما بمیرد یا از طریق دزدی زندگی کند. همچنین این کمک اغلب به افرادی ارائه می‎گردد که می‎خواهند به کوچ کردن ادامه دهند، و به ندرت چنین افرادی دوباره بازمی‎گردند؛ اما همچنین به افرادی که می‎خواهند بخاطر موقعیت اجتماعی بهتر بطور جدی به خود زحمت دهند نیز کمک ارائه می‎گردد.

به واسیلی یک کلبه، یک گاو نر و در سال اول سه کیلو بذر چاودار برای کاشت داده می‎شود. برداشت خوب بود؛ علاوه بر این او قطع کرن علوفه خشک یاکوتی‎ها را به عهده گرفته بود و معامله تنباکو هم می‎کرد، و پس از دو سال دارای سرمایه قابل‌توجهی می‎شود. یاکوتی‎ها با احترام با او برخورد می‎کردند و وقتی او حضور داشت او را همیشه واسیلی ایوانویچ می‎نامیدند و در غیبتش فقط او را واسیکا خطاب می‎کردند. کشیش‎ها با کمال میل پیش او می‎رفتند و وقتی او به دیدارشان می‎رفت وی را در کنار میزشان می‎نشاندند. همچنین رفتارش با ما که سرنوشت در این مناطق دور پرتاب کرده بود هوشمندانه بود. بنابراین چرا نباید زندگیش شاد بگذرد، چرا نباید راضی باشد؟ کاش فقط اجازه ازدواج کردن می‎داشت! به هر حال باید این مشکل که کولی‎ها طبق قانون اجازه ازدواج ندارند حل گردد، اما اینجا، در این گوشه دور می‎شود با پول و کلمات خوب این مشکل را هم از پیش پا برداشت.

با این وجود من در چهره پُر انرژی این کولی جوان چیز خاصی عجیبی را تشخیص می‎دادم. حالا از این چهره کمتر از ابتدا خوشم می‎آمد، اما هنوز هم مطلوب مانده بود. چشم‎های سیاه گاهی متفکرانه و آگاهانه نگاه می‎کردند، تمام حرکاتش بیانگر انرژی بودند، رفتارش صریح بود و از لحن صدایش آگاهی رضایتمند یک طبیعت مغرور شنیده می‎گشت.

فقط گهگاهی قسمت پائینی صورت حرکت تندی می‎کرد و چشمانش کدر می‎گشتند. ظاهراً برای باگیلای آسان نبود این لحن یکنواخت صدا را که به نظر می‎رسید چیزی قصد شکستنش را دارد حفظ کند ــ چیزی تلخ، غم انگیز و پُر اشتیاق که فقط توسط یک اراده قوی سرکوب شده بود.

من در ابتدا نمی‎توانستم به خودم توضیح دهم که این چیز از چه تشکیل شده بود، حالا آن را می‎دانم: کولی طبق معمول وقتی تلاش می‎کرد خود را متقاعد سازد که از هستی آرام و خالی از نگرانی‎اش، خانه کوچکش، گاوش، گاو نرش و اسبش در اصطبل و از احترامی که برایش قائل بودند راضی‎ست خودش را گول می‎زد. او در عمق روحش آگاه بود ــ و تلاش می‎کرد این آگاهی را سرکوب کند ــ که این زندگی خاکستری، این زندگی در غربت او را راضی نمی‎سازد. از عمق روحش آن زمان اشتیاق به جنگل خود را بلند می‎ساخت؛ دوردست جذاب و فریبنده او را از تکرار زندگی یکنواخت و خسته‌کننده‎اش به خود می‎خواند. من این برداشت را دیرتر برای خود توضیح دادم، اما آن زمان فقط می‎دیدم که با وجود آرامش ظاهری چیزی قلب کولی را می‎جود و قصد بیرون آمدن دارد.

در حالیکه من برای آماده کردن چای مشغول بودم واسیلی کنار اجاق نشسته بود و متفکرانه به آتش نگاه می‎کرد. من وقتی همه‌چیز آماده می‎شود او را صدا می‎زنم.

او در حال بلند شدن می‎گوید "متشکرم آقا، برای کلمات دوستانه متشکرم." ــ او مشتاقانه و هیجانزده ادامه می‎دهد ــ "تو می‎تونی این را باور کنی یا نکنی: وقتی چشمم آتش کلبه‎ات را دید قلب در سینه‎ام به طپش افتاد. من این را می‎دانستم که یک روسی اینجا زندگی می‎کند. من سوار بر اسب از میان جنگل و مزارع می‎تاختم ــ مه، همه جا تاریکی، یخبندان. گاهی از کنار چادرهائی می‎گذشتم که دود از دودکش‎شان بالا می‎رفت و اسب من خود را مرتب به آن سمت می‎چرخاند؛ اما قلبم مرا به رفتن می‎خواند. من آنجا کاری نداشتم؟ البته می‎توانستم خودم را گرم کنم، می‎توانستم آنجا کنیاک هم پیدا کنم. اما من این را نمی‎خواستم! اما وقتی پنجره تو را دیدم، تصمیم گرفتم اگر مرا بپذیری پیشت اطراق کنم. از این بابت متشکرم، آقا! اگر تو یک بار به محل ما آمدی، بعد مرا فراموش نکن، این را از صمیم قلب می‎گویم."

 

(3)

او پس از نوشیدن چایش دوباره کنار آتش می‎نشیند؛ هنوز نمی‎توانست برای خوابیدن دراز بکشد و باید برای غذا دادن به اسب خود ابتدا تا خنک شدن او انتظار می‎کشید. اسب یاکوتی چندان قدرتمند نیست اما در عوض فوق‎العاده قانع است؛ یاکوتی‎ها کره یا اندوخته‎های دیگر را توسط او بسوی معادن حمل می‎کردند یا در جنگل بسوی تونگوز و به اوچور دورافتاده می‎بردند؛ او صدها کیلومتر از میان مناطقی می‎گذرد که از کاه خبری نیست.

یاکوتی‎ها شب را در جنگل انبوه اردو می‎زنند، پس از آتش زدن یک توده هیزم می‎گذارند اسب در جنگل یورتمه برود؛ اینجا اسب خودش خوراک خود را می‎یابد: چمن قدیمی زیر برف ــ و صبح دوباره آماده برای سفری خسته‌کننده. اما او دارای یک ویژگی‎ست: آدم اجازه ندارد فوری پس از حرکت به اسب غذا بدهد و همچنین به یک اسب سیر قبل از سفر اغلب یک روز کامل غذا نمی‎دهند.

واسیلی باید سه ساعت انتظار می‎کشید. من هم دراز نکشیدم، و به این خاطر هر دو نشستیم و فقط به ندرت یک کلمه با همدیگر صحبت کردیم. واسیلی ــ یا، آنطور که او دوست داشت نامیده شود <باگیلای> ــ یک تکه چوب پس از دیگری به آتش در حال خاموش شدن می‎افزود. این کاری بود که آدم در شب‎های دراز زمستان‎های یاکوت به آن عادت می‎کند.

او ناگهان پس از سکوتی طولانی، انگار که به یکی از فکرهای خود جواب می‎دهد می‎گوید: "دور!"

من می‎پرسم: "چه؟"

"کشور ما روسیه بسیار دور قرار دارد. اینجا همه‌چیز طور دیگری‎ست ــ حتی اسب: آنجا، در کشور ما، اولین نیاز برای یک اسب پس از سواری دادن غذا است؛ اما وقتی اینجا به این اسب غذا بدهی می‎میرد. همچنین انسان‎های اینجا: آنها در جنگل زندگی می‎کنند، گوشت اسب می‎خورند، آن را خام می‎خورند ــ حتی مردار هم می‎خورند ــ خدا آنها را ببخشد! تُف! آنها اصلاً احساس شرم ندارند. فقط کافی‎ست که آدم در خیمه‎شان کیسه تنباکو را آشکار سازد، فوری دست‎هایشان به طرف آن دراز می‎شود: فقط بده!"

من می‎گویم: "خب، این یک رسم در پیش آنها است. خود شما هم کمک می‎کنید. و آنها هم برای ایجاد یک اقتصاد برای خودتان به شما کمک کرده‎اند."

"بله، این کار را کردند ..."

من در حالیکه با دقت او را نگاه می‎کردم می‎پرسم: "آیا شما از زندگی خود راضی هستید؟"

او لبخند می‎زند.

او می‎گوید "بله" و در حال انداختن تکه چوبی در آتش سکوت می‎کند. شعله آتش صورتش را روشن می‎سازد، چشمانش ابری نگاه می‎کردند.

"آخ، آقا، اگر برایتان تعریف کنم! ... هیچ‌چیز خوبی در زندگیم ندیده‎ام و حالا هم نمی‎بینم. فقط شاید تا سن هجده سالگی چیزهای بهتری برایم وجود داشتند. من تا زمانیکه از پدر و مادرم اطاعت می‎کردم خوشبخت زندگی می‎کردم؛ از وقتی دیگر این کار را نکردم زندگی سعادتمندم هم به پایان رسید. از آن به بعد من خود را جزء مُرده‎ها بحساب می‎آورم."

و با این کلمات سایه‎ای بر چهره او می‎نشیند و لب پائینی‎اش مانند لب کودکی می‎لرزد ــ انگار که دوباره کودکی شده است که از پدر و مادرش اطاعت می‎کند، فقط اینکه این کودک آماده بود اشگ بریزد و بخاطر زندگی اشتباه به هدر رفته‎اش گریه کند.

او متوجه می‎شود که من او را نگاه می‎کنم، خود را کنترل می‎کند و سرش را تکان می‎دهد.

"چه می‎شود کرد! ... آیا نمی‎خواهید بشنوید که من چگونه از ساخالین فرار کردم؟"

من آماده بودم و تا صبح زود به داستان مرد کولی گوش دادم.

 

در یک شب تابستان سال ...187 کشتی بخاری نیژنی‎ـ‎نووگورود در حال برجا گذاردن ابری از دود تیره در هوای پشت سر خود بر روی آب دریای ژاپن شنا می‎کرد. در سمت چپ، ساحل کوهستانی در خطی نازک و آبی رنگ در افق دیده می‎شد و در سمت راست، امواج تنگه لا پروس در پنهای بی‎کرانی گم می‎گشت. کشتی بخاری به سمت ساخارین که سواحل صخره‎ایش در حال حاضر دیده نمی‎شدند می‎راند.

بر روی عرشه همه‌چیز آرام بود. در جلو کشتی فقط قامت ملوانان و افسران در حال پاسداری دیده می‎گشت که توسط نور مهتاب روشن شده بود، از میان دریچه‎ها نور خفیفی سو سو می‎زد و خود را بر روی سطح آبِ ساکتِ اقیانوس دوباره منعکس می‎ساخت.

نیشنی‎ـ‎نوگورود باید محکومین را به مقصد ساخالین می‎برد. قوانین نیروی دریائی کلاً قوانین سختی هستند، اما بر روی یک کشتی با چنین باری آنها سختگیرترند. محکومین اجازه داشتند روزها در محاصره زنجیره‎ای از نظامیان به تناوب بر روی عرشه قدم بزنند و بقیه زمان را در کابین‎های خود در زیر عرشه به سر می‎بردند.

یک تالار بزرگ بود، با یک سقف کوتاه رو به پائین آویزان. روزها توسط دریچه‎های کوچک به درون این محل نور تابیده می‎گشت که خود را بر کف تیره به صورت دو ردیف از دگمه‎های درخشانی قابل تشخیص می‎ساختند و در حالیکه کوچک و کوچکتر می‎گشتند در دو سمت گردِ بدنِ کشتی بخاری کاملاً گم می‎گشتند. از وسط تالار کریدوری کشیده شده بود که توسط میله و نرده‎های آهنی از سلول‎های محکومین مجزا می‎گشت. اینجا نگهبانان با تکیه بر اسلحۀ خود می‎ایستادند. شب‎ها اینجا فانوس‎ها با نور کم سو سو می‎زدند.

تمام زندگی این مسافرین به صورت آشکار در پشت آن میله‎ها در برابر چهره نگهبانان به وقوع می‎پیوندد. ممکن است آفتاب استوائی اشعه‎های گرمش را بر روی دریا ارسال کند، یا ممکن است که باد فریاد بکشد، ممکن است دکل‎ها خود را ناله‌کنان خم سازند و موج‎ها خود را قدرتمندانه در نوار کشتی بشکنند ــ اینجا صدها نفر انسان همیشه در یک جای تنگ به هم فشرده به زوزه و خشم طوفان گوش می‎کنند، انسان‎هائی که دیگر علاقه‎ای به دانستن اینکه چه‌چیزی در بالای سرشان و فراتر از این دیوارها در جریان است ندارند و برایشان بیتفاوت است که این زندان شناور آنها را به کجا می‎برد.

تعداد محکومین در کشتی خیلی بیشتر از سربازان نگهبان است؛ اما در عوض دستی قوی برای هر گام برداشتن، هر حرکت این گروه از مردم اندازه مشخصی تعیین کرده و کشتی را در برابر هر گونه شورشی مصون نگه داشته است.

در ضمن همه‌چیز، حتی غیرمحتملترین چیزها را پیشبینی کرده‎اند: حتی اگر اینجا این خشمگینترین حیوان ناامید قیام کند و بخواهد بزرگترین خطر را به چشم ببیند، وقتی که گلوله‎ها از میان میله‎ها بی‌تأثیر شوند و این حیوان قصد شکستن قفس آهنی خود را کند، حتی در این هنگام هم هنوز یک وسیله بسیار قدرتمند برای فرمانده باقی‌می‎ماند. او فقط احتیاج دارد به درون موتورخانه این چند کلمه اندک را فریاد بزند: "سوپاپ‎ها را باز کنید!"

"اطاعت قربان!" ــ و بلافاصله بعد از این کلمات از موتورخانه جریانی از بخار داغ در سلول محکومین سرازیر می‎گردد، مانند در شکافی از حشرات موذی. این روش عجیب و غریب مطمئن‎ترین مانع از هرگونه شورش این توده انسان آنجا در فضای پائین کشتی‎ست.

با این حال این قوم خاکستری تحت فشار یک هنگ چنین سخت جدی‎ای یک زندگی معمولی و انسانی را در پشت میله‎های آهنی می‎گذراندند. در همان شب، وقتی کشتی بخاری نفس نفس‌زنان و با برجای گذاردن بارانی از جرقه در تاریکی پشت سر خود از میان امواج می‎راند، هنگامیکه سربازان پاسدار با تکیه بر اسلحه‎های خود در کریدور چرت می‎زدند و فانوس‎ها راهروِ میان سلول‎ها و محل نگهداری محکومین را با نوری ضعیف روشن می‎ساختند ــ در همان شب آنجا در پشت سلول‎ها یک ماجرای متأثر کننده در سکوت اتفاق می‎افتد. اجتماع به بند کشیده شده پیمان‌شکنانش را مجازات می‎کند.

صبح روز بعد سه محکوم پس از اعلام بیدار باش از جایشان بلند نمی‎شوند. آنها با وجود فریاد تهدید کننده پاسداران بر جای باقی‌می‎مانند. هنگامیکه پاسداران به درون سلول می‎روند و پالتوهائی را که آنها را می‎پوشاند بلند می‎کنند می‎بینند که این سه نفر دیگر هرگز به فریادشان پاسخ نخواهند داد.

در اجتماع محکومین تمام اتفاقات مهم از طریق یک مرکز با نفوذ انجام می‎گیرد. برای جمعیت، آن توده‎ای که تصور فردیت متوقف شده بود این وقایع شبانه اغلب چیزی غیرمنتظره و پیشبینی ناشدنی‎اند. در فضای وحشتزده توسط این فاجعه شبانه سکوت غم‌انگیزی حاکم بود؛ فقط صدای برخورد امواج دریا و به سختی نفس کشیدن موتور در فضای کشتی منعکس می‎گشت.

اما بزودی در میان محکومین گفتگو و حدس زدن‎ها در باره عواقب ناشی از این <رویداد> شروع می‎شود. مقامات ظاهراً نمی‎خواستند مرگ را تصادفی یا به یک بیماری سریع کشنده نسبت دهند. علائم بطور آشکار ثابت می‎کردند که خشونت به کار رفته شده است، و یک بازجوئی انجام می‎گیرد. پاسخ‎های محکومین مطابق هم بود. شاید مقامات در یک زمان دیگر می‎توانستند موفق گردند یکی دو نفری را با تهدید یا وعده تسهیلات برای لو دادن رفقای خود راضی سازند، اما حالا زبان همه آنها بسته بود ــ نه فقط توسط احساس رفاقت. زیرا هرچند مقامات هولناک بودند و بطور وحشتناکی تهدید می‎کردند، اما <اجتماع> وحشتناکتر بود؛ در این شب، آنجا، بر روی آن تخته‎ها، در برابر صورت نگهبانان آنها قدرتشان را نشان دادند. بدون شک بسیاری نخوابیده بودند؛ بسیاری از گوش‎ها ممکن است ناله‎های کوتاه یا جنگ آهسته در زیر لحاف را شنیده بوده باشند، آن خس و خس و تنفسی که متفاوت از تنفس بی‌سر و صدای یک فرد در خواب رفته است. ــ هیچکس اما مجریان حکم وحشتناک را نشان نداد. مقامات هیچ چاره‎ای برایشان باقی‌نماند بجز آنکه از افرادی گزارش ماجرا را بخواهند که رسماً مسئول بودند ــ از ارشد و دستیارش. آنها در همان روز به زنجیر کشیده می‎شوند.

 

(4)

دستیارِ ارشد راوی بود، این واسیلی بود که در آن زمان به خود نام دیگری داده بود.

دو روز می‎گذرد، و در باره تمام ماجرا توسط محکومین دوباره فکر شده بود. در نگاه اول به نظر می‎آمد که آثار جرم پاک گشته و مجرمین غیرقابل کشف باشند و نمایندگان مشروع <اجتماع کولی‎ها> فقط تهدید به تنبیه انضباطی سبکی شوند. محکومین در جواب تمام سؤال‎ها فقط یک جواب داشتند: "ما خوابیده بودیم."

با این حال این ماجرا در یک بازرسی دقیقتر شک و شبهه برانگیخته بود که به واسیلی مربوط می‎گشت. در چنین مسائلی البته اجتماع کولی‎ها همیشه اینطور رفتار می‎کند که بیگناهی ارشد کاملاً واضح است، و واسیلی این بار هم به آسانی ثابت می‎کند که او در این قضیه ابداً شرکت نداشته است. با این حال محکومین سالخورده‎ای که از میان آب و آتش گذشته بودند هنگام بحث در این مورد سرهایشان را تکان می‎دادند.

یک کولی پیر و مو سفید به واسیلی می‎گوید: "گوش کن، بعد از رسیدن به ساخارین خودتو برای فرار آماده کن. وضع تو اصلاً خوب نیست."

"چرا؟"

"بله، اینطوره. آیا برای بار اول در برابر دادگاه بودی یا برای بار دوم؟"

"بار دوم."

"خب بفرما. آیا می‌دونی که بر علیه چه کسی فیِجکا فوت شده شهادت داد؟ بر علیه تو. بخاطر او چند هفته‎ای به تو دستبند زده بودند، درست نیست؟"

"درسته."

"خب، تو آن زمان به او چه گفته بودی؟ سربازها هم آن را حتی شنیدند. در این باره چه فکر می‎کنی ... آیا آن یک تهدید نبود؟"

واسیلی و بقیه قبول می‎کنند که دلیل برای چنین نظری موجود است.

"بنابراین خوب فکرهاتو بکن و آماده برای مرگ توسط تیرباران شدن باش."

در میان محکومین غرولند درمی‎گیرد.

آنها غضبناک به او می‎گویند: "ساکت باش، بس کن بیران!"

"پچ‎پچ بیهوده!"

"ضعف پیری ... یک چیز بی‌اهمیت! تیرباران کردن! پیرمرد دیوانه شده است."

پیرمرد تُف می‎کند و با عصبانیت می‎گوید: "من دیوانه نیستم. شماها هیچ‌چیز نمی‎فهمید، مردم احمق! شماها درست مانند اینکه در روسیه باشید قضاوت می‎کنید، اما من همانطور که در اینجا مرسوم است. واسیلی، من آداب و رسوم محلی را می‎شناسم و به تو می‎گویم: اگر موضوع تو را پیش فرماندار منطقۀ آمور ببرند بنابراین باید خودت را برای تیرباران شدن آماده کنی. شاید به تو رحم کنند و به شلاق محکوم کنند ــ این خیلی بدتر از تیرباران است: بعد از شلاق نمی‎تونی دیگر از جا بلند شوی. عزیز من خودت نگاه کن، ما در کشتی‎ایم؛ جائیکه قانون دو برابر سختگیرتر از خشکی‎ست. ــ بعلاوه برای من مهم نیست، شماها می‎تونید به جهنم برید" ...

چشم‎های بی جان پیرمرد که توسط یک زندگی خالی از شادی و یک سرنوشت سخت به ستوه آمده بودند فقط تیره و با بیتفاوتی عبوسانه‎ای نگاه می‎کردند. او در کناری می‎نشیند.

در میان محکومین با افراد آشنا با قوانین به ندرت مواجه نمی‎شوی، و وقتی چنین افرادی به چیزی با دقت بیندیشند حکم احتمالی را پیشبینی می‎کنند و این پیشبینی اکثر اوقات نیز به وقوع می‎پیوندد. و چون در مورد فعلی هم آنها همه با نظر بیران موافق بودند بنابراین تصمیم گرفته می‎شود که به واسیلی برای فرار کردن کمک کنند.

از آنجا که او توسط اجتماع کولی‎ها دچار خطر شده بود، بنابراین آنها خود را متعهد می‎دیدند برای فرار کردن به او یاری رسانند. اندوخته‎ای از نان سوخاری که توسط ذخیره تدریجی از جیره‎های رفقا جمع‎آوری شده بود به او واگذار می‎کنند و واسیلی شروع می‎کند به یار گیری کردن از کسانیکه می‎خواستند در فرار شرکت کنند.

بیران پیر دو بار از ساخالین فرار کرده بود و در نتیجه انتخاب اول فوری به نام او می‎افتد. پیرمرد برای این کار آماده بود.

او می‎گوید: "سرنوشت احتمالاً برای من تعیین کرده است که در جنگل بمیرم. و اینطور هم بهتر خواهد بود. فقط یک چیز: من دیگر مانند قبل قوی نیستم ــ"

پیرمرد کولی جدی‎تر می‎گردد.

"افراد بیشتری جمع کن. دو یا سه نفره فرار کردن هیچ فایده‎ای ندارد. فرار دشوار است. آیا می‎تونی ده مرد جمع کنی، اینطور خوب است. من تا جائی که پاها حملم کنند با شماها خواهم آمد. فقط مایلم که در جای دیگری بجز اینجا بمیرم."

بیران جدی‎تر می‎گردد و بر روی گونه‎های چیندارش اشگ جاری می‎گردد.

واسیلی فکر می‎کند: "پیرمرد ضعیف شده است" و بدنبال رفقای داوطلب می‎گردد.

کشتی بخاری در حال پیچیدن از دماغه خود را به بندر نزدیک می‎سازد. محکومین به صورت گروهی در کنار دریچه‎ها ایستاده بودند و با هیجان و کنجکاو به ساحل مرتفع کوهستانی جزیره که مرتب با وجود تاریکی در حال رشد آغاز شب واضحتر پدیدار می‎گشت نگاه می‎کردند.

کشتی در شب به بندر می‎رسد. سواحل جزیره دارای صخره‎های سیاه، تیره و قدرتمندی بودند. کشتی توقف می‎کند، نگهبانان به خود نظم می‎دهند و شروع به بردن محکومین به خشکی می‎کنند.

آدم اینجا و آنجا در کنار ساحل در تاریکی حاکم نور شعله‎های ضعیفی را می‎دید؛ دریا به شن کنار ساحل می‎کوبید، آسمان سنگین و پُر از ابر آویزان بود و روح همه از افکار عمیقی که به شدت به آنها فشار می‎آورد احاطه شده بود.

بیران آهسته می‎گوید: "این بندر دوئه نام دارد. ما اینجا اول برای مدتی در پادگان زندگی خواهیم کرد."

سربازها پس از خبردار ایستادن در حضور مقامات محلی یک گروه را به بندر هدایت می‎کنند. محکومین پس از ماه‎ها اقامت در کشتی برای اولین بار دوباره بر روی خشکی قدم می‎گذاشتند. کشتی‎ای که آنها در آن این مدت طولانی را گذرانده بودند بر روی امواج تکان آرامی می‎خورد و ابرهائی از دود سفید به هوا پرتاب می‎کرد که در تاریکی تازه آغاز گشته نافذ دیده می‎گشتند.

در جلو، جائیکه چراغ‎ها نور می‎دادند صداهائی شنیده می‎گشت.

"یک محموله از محکومین؟"

"بله."

"به اینجا، به پادگان هفتم!"

محکومین خود را به آتش نزدیک می‎سازند. آنها با نظم و در یک صف نمی‎رفتند، بلکه خود را نامنظم به جلو هُل می‎دادند و همه به این خاطر که از اطراف هیچکس با ته تفنگ آنها را سرزنش نمی‎کند تعجب می‎کردند.

برخی شگفتزده می‎گفتند: "برادران، به نظر می‎رسد که برای ما هیچ نگهبانی وجود نداشته باشد؟"

بیران با عصبانیت می‎گوید: "ساکت باش! به چه خاطر اینجا به نگهبان نیاز داری؟ بدون نگهبان هم نمی‎تونی از اینجا فرار کنی. جزیره بزرگ و وحشیه. در این جزیره می‎شود همه‌جا بخاطر گرسنگی مُرد. دورادور جزیره دریاست ... آیا صدای دریا را نمی‎شنوی؟"

و واقعاً! باد می‎وزید، فانوس‎ها با نوری نابرابر سوسو می‎زدند و غرش تو خالی دریا مانند غرش یک حیوان از خواب بیدار گشته از ساحل قابل شنیدن بود.

بیران از واسیلی می‎پرسد: "صدای گریه دریا را می‎شنوی؟ این بدبختی و فلاکت است ... در محاصره آب بودن ... ما باید حتماً از طریق دریا برویم، اما تا رسیدن به کشتی مجبوریم در جزیره مسافت طولانی‎ای را پشت سر بگذاریم ... از کنار مراتع و جنگل و ایستگاه‎های نگهبانی گذشتن! ... روی قلب من سنگینی می‎کند؛ زبان دریا خبر از فاجعه می‎دهد. من از ساخالین جان سالم به در نخواهم برد ... من پیرم. دو بار فرار کرده‎ام: یک بار در بودانیشینسکی و بار دوم در روسیه دستگیر شدم ... و دوباره من اینجا هستم؛ احتمالاً سرنوشت اینطور تعیین کرده که من اینجا بمیرم."

واسیلی به او دلداری می‎دهد: "شاید هم نه."

"تو هنوز جوانی ... من پیرم و ضعیف. گوش کن چه هولناک و چه اندوهگین دریا می‎غرد!"

 

(5)

محکومین قدیمی را از پادگان هفتم به بیرون و تازه واردین را به داخل هدایت می‎کنند، ابتدا در کنار محل خروج یک نگهبان قرار می‎دهند. وگرنه محکومین عادت کرده به محافظ و دستبند فوری مانند بره‎هائی که از اصطبل به بیرون فرستاده می‎شوند خود را در جزیره پراکنده می‎ساختند.

کسانی را که مدت طولانیتری در جزیره زندگی کرده بودند حبس نمی‎کردند؛ تمام محکومینِ آنجا پس از بررسی دقیق شرایط حاکم به این باور رسیده بودند که فرار از جزیره یک اقدام خطرناک، بله تقریباً یک مرگ قطعی می‎باشد، و در نتیجه برای فرار فقط افرادی دارای طبیعت‎های محکم و پابرجا شرکت می‎کردند، و آن هم پس از یک بررسی دقیق و طولانی. و چنین افرادی را حبس کردن بیفایده بود: آنها در هر صورت فرار می‎کردند، اگر نه از پادگان، پس بنابراین از کار.

واسیلی بعد از گذشت سه روز به بیران می‎گوید: "خب، بیران، حالا توصیه کن. تو از همه ما قدیمیتری، بنابراین تو باید از جلو بروی و دستورات لازم را صادر کنی. باید حتماً برای ذخیره مواد غذائی هم اقدام کرد."

بیران سست می‎گوید: "چه توصیه‎ای باید بکنم، این کار آسانی نیست؛ سن من برای این کار دیگر نامناسب است. بنابراین خودت ببین چه باید کرد. تقریباً سه روز دیگر ما را دسته‌جمعی برای کار می‎فرستند، بنابراین اگر بخواهیم آزادیم که پادگان را هم ترک کنیم. اما وقت خروج اجازه نداری کیسه به همراه داشته باشی. حالا در این مورد که چطور می‎شود آن را شروع کرد فکر کن."

"تو فکر کن، بیران، تو بیندیش؛ تو باید بهتر بدانی!"

اما بیران لاقید و عبوس در اطراف پرسه می‎زد. با هیچکس صحبت نمی‎کرد و فقط چیزی برای خود غر و لند می‎کرد. به نظر می‎رسید کولی پیر که خود را برای سومین بار در این محل می‎دید با گذشت هر روز ضعیفتر می‎گردد.

در این بین واسیلی ده مرد جوان را که یکی از دیگری نیرومندتر بودند برای فرار قانع می‎سازد، و حالا یکی از آنها بیران را تحت فشار قرار می‎دهد، تلاش می‎کند او را دوباره زنده و برای موفقیت در فراری که تا حالا لاقیدانه از آن صحبت کرده بود گرم سازد. گاهی موفق می‎گشت؛ اما بعد پیرمرد همیشه صحبت را با اشاره به سختی فرار و پیشگوئی‎های بد به پایان می‎رساند.

"من از این جزیره جان سالم به در نخواهم برد!" ــ این جمله‎ای بود که کولی پیر همیشه با آن ناامیدیش را بیان می‎کرد. او در لحظات شفافتر می‎توانست توسط یادآوری فرارهای قبلی‎اش هنوز هم به وجد آید، و سپس دراز کشیده در بسترش برای واسیلی در باره موقعیت و مسیرهای جزیره که فراریان باید از آنجاها بگذرند تعریف می‎کرد.

"بندر دوئه در قسمت غربی جزیره و رو بسوی ساحل آسیائی قرار دارد. خلیج در اینجا دارای سیصد کیلومتر پهناست؛ عبور از آن با یک قایق کوچک غیرممکن است و در نتیجه فراریان معمولاً از جهت دیگر می‎روند. فرار به خودی خود در جزیره سخت نیست. آدم اگر بخواهد بمیرد می‎تواند هرجا بخواهد برود: جزیره بسیار بزرگ و از مزرعه و جنگل تشکیل شده است. حتی بومیان هم نمی‎توانند همه‌جا را برای محل زندگی خود انتخاب کنند. وقتی آدم از سمت راست برود، بنابراین خود را در سنگلاخ گم می‎کند و توسط حیوانات گرسنه جنگل مورد حمله واقع می‎شود. اگر آدم به سمت جنوب برود، به این ترتیب به انتهای جزیره که به دریا ختم می‎شود می‎رسد. با کشتی می‎شود از آن عبور کرد. فقط یک راه برای ما باقی‌می‎ماند ــ از سمت شمال، همیشه در امتداد ساحل؛ و دریا راهنمای ما خواهد بود. تقریباً سیصد کیلومتر را باید پشت سر بگذاریم، سپس به یک خلیج خواهیم رسید که باریکتر است، در آنجا باید سوار قایق شویم."

بیران نتیجه‎گیری معمول خود را به صحبتش می‎افزاید: "اما من باید به تو بگویم که همچنین اینجا هم مشکل است، چون ما از پاسگاه‎هائی پُر از سرباز باید بگذریم. اولین پاسگاه وُرکی نام دارد، یکی مانده به آخر پانگی و آخرین پاسگاه پاگیبا نامیده می‎شود ... احتمالاً چون برای مردم مرگ می‎آورد چنین نامیده می‎شود. و آنها پاسگاه‎هایشان را هوشمندانه ساخته‎اند. آنها آنجاهائی که یک مسیر بطور ناگهانی به گوشه‎ای می‎پیچد قرار دارند ... آدم می‎تواند برود و بدون آنکه بداند دارد به سمت آغوش آنها می‎رود. خدا ما را از آن حفظ کند!"

"تو اما دو بار رفتی و حالا حتماً خبرداری که آنها کجاها هستند!"

"بله، من دو بار رفتم!" ــ و در چشمان مُرده‎اش شعله می‎درخشد. "بنابراین گوش کنید که من به شماها چی می‎گم و همان کار را بکنید. بزودی زندانی‎ها را برای کار در آسیاب صدا می‎زنند، شماها همه خودتان را معرفی کنید. برای زمان کار هم باید غذا با خود به همراه برد؛ ذخیره نان سوخاری‎های خود را هم بردارید. یکی از جوان‎های خود ما به نام پتروشا در آسیاب است. ما از آنجا حرکتمان را شروع می‎کنیم. سه روز تمام فقدان ما را احساس نمی‎کنند ــ قانون در اینجا اینطور است که آدم سه روز هنگام حاضر و غایب کردن احتیاجی به معرفی ندارد ــ این مهم نیست! دکتر آدم را از هر مجازاتی نجات می‎دهد، بیمارستان اینجا خوب نیست. وقتی کسی بخاطر فشار زیاد کار بیمار می‎شود و نمی‎تواند خود را حرکت دهد بنابراین آنجا کنار بوته‎ها در جنگل دراز می‎کشد و در هوای آزاد استراحت می‎کند. اما وقتی آدم در روز چهارم هم برنگردد سپس او را بعنوان فراری بحساب می‎آورند. و اگر آدم دیرتر برگردد بنابراین می‎تواند مستقیماً به سمت میز شلاق برود!"

واسیلی می‎گوید: "چرا به میز شلاق، ما با کمک خدا دیگر داوطلبانه برنخواهیم گشت!"

بیران عبوسانه می‎گوید: "و تو برنمی‎گردی" و چشم‎هایش دوباره درخشش خود را از دست می‎دهند، "اما تو را حیوانات وحشی تکه تکه می‎کنند یا سربازها از پاسگاه‎ها به ضرب گلوله می‎کشند. آنها به خود زحمت نمی‎دهند که ما را دوباره کیلومترها برگردانند ... وقتی ما را ببینند با گلوله می‎زنند و ترانه به پایان می‎رسد!"

"غار غار نکن، کلاغ شوم! ما فردا به راه می‎افتیم. تو فقط به بابرو بگو که ما چه لازم داریم. اجتماع کولی‎ها آنها را برای ما تهیه خواهند کرد."

پیرمرد زیر لب غر و لند می‎کند و با سری پائین گرفته از آنجا می‎رود، در این بین واسیلی به اطلاع رفقا می‎رساند که آنها باید خود را آماده نگهدارند. او از مسئول دستیار ارشد بودن استعفا داده و بجایش کس دیگری انتخاب شده بود.

محکومین لباس و کفش بهتری می‎پوشند و وقتی کار در آسیاب اعلام می‎شود خود را برای آن معرفی می‎کنند. آنها در همان روز از آسیاب به جنگل می‎روند و فقط بیران غایب بود.

رفقا خوب انتخاب شده بودند. دوستان واسیلی عبارت بودند از یک کولی به نام وولوجکا، یک جوان غول پیکر، جسور و ماهر به نام ماکارو که از معادن دو بار فرار کرده بود، دو جوان چِرکِسی که مصمم و وفادار در رابطه با رفقایشان بودند، یک تاتار، در واقع موذی و خیانتکار، اما بسیار حیله‎گر و در نتیجه مفید برای گروه فراریان. بقیه هم مردانی کولی که کل سیبری را زیر پا گذارده بودند.

آنها تمام روز را در جنگل به سر می‎برند، شب را آنجا می‎گذرانند و انتظار روز بعد را می‎کشند ــ بیران هنوز نیامده بود. تاتار را به پادگان می‎فرستند. او با احتیاط به داخل رخنه می‎کند و می‎گذارد بابرو را که یک محکوم قدیمی و از دوستان واسیلی بود و در بین محکومین احترام و نفوذ داشت خبر کنند. صبح روز بعد بابرو پیش بقیه به جنگل می‎رود. "خب، دوستان، چطور می‎تونم بهتون کمک کنم؟"

"بیران را حتماً پیش ما بفرست! بدون او ما قادر به رفتن نیستیم. و اگر او چیزی درخواست کرد براش تهیه کنید. ما فقط انتظار او را می‎کشیم."

بابرو بازمی‎گردد و می‎بیند که بیران ابداً تدارک ندیده است. او در اطراف راه می‎رفت و زیر لب برای خود غر و لند می‎کرد. بابرو فریاد می‎کشد: "بیران، پس منتظر چه هستی؟"

"چی؟"

"چی، یعنی چه؟ چرا هنوز آماده نیستی؟"

"برای در گور رفتن آماده‎ام!"

بابرو عصبانی می‎گردد.

"این چه وضعیه! چهارمین روز است که بچه‎ها در جنگل نشسته‎اند و فقط منتظر تو هستند. بخاطر تو باید احتمالاً طعم شلاق را بچشند. و تو می‎خواهی یک کولی پیر باشی؟!"

پیرمرد می‎گرید.

"بله، وقت من به آخر رسیده ... من نمی‎تونم از این جزیره فرار کنم. من پیرم، خیلی پیر برای زندگی."

اینکه آیا تو پیری یا نه به خودت مربوطه. اگر تو به پایان فرار نایل نشی، در راه بمیری ــ بعداً هیچ سرزنشی به تو نمی‎شه؛ اما اگر تو یازده نفر را تقریباً به زیر شلاق بیاری! بنابراین باید بری. فقط لازمه که من به جماعت کولی‎ها از این موضوع چیزی بگم، بعد خودت می‎دونی که چه در انتظارت خواهد بود.

بیران جدی می‎گوید: "می‎دونم، و من لایقش هستم. اما من این شکلی نمی‎خوام بمیرم. بنابراین باید احتمالاً برم، اما من هیچ‌چیز آماده نکردم."

"به تو همه‌چیز داده می‎شه، و در واقع خیلی فوری. چه چیزی لازم داری؟"

"اول برای من دوازده بالاپوش خوب و نو بیار."

"اما بچه‎ها که همه بالاپوش دارند."

بیران مصرانه تکرار می‎کند: "گوش کن چی به تو می‎گم، من می‎دونم که هر کدومشون یک بالاپوش دارند؛ اما هر یک به دو بالاپوش احتیاج دارند. برای سوار شدن در قایق باید همه به بومی‎ها یک بالاپوش بدهند. بعد دوازده چاقوی خوب، دو تیشه و سه دیگ لازم دارم."

بابرو کولی‎ها را خبر می‎کند و جریان را به اطلاع آنها می‎رساند.

افرادی که بالاپوش اضافی داشتند برای فراریان می‎دهند. در هر محکومی احساس غریزی همدردی با افرادی وجود دارد که برای رها ساختن خویش از دیوارهای خسته‌کننده زندان جسورانه تلاش می‎کنند. تعدادی از دیگ‎ها و چاقوها را مجانی بدست آوردند، و تعدادی را با قیمتی ارزان از مهاجرین خریدند.

 

(6)

از زمان ورود آنها به جزیره سیزده روز گذشته بود.

بابرو صبح روز بعد بیران و وسائل لازم را با خود به جنگل می‎برد. ــ افراد گروه دست به دعا برمی‎دارند، سپس از بابرو خداحافظی و فرارشان را آغاز می‎کنند.

من وقتی دیدم که حالت چهره راوی در این لحظه زنده گشت و صدای قوی‎اش بالا رفت به او می‎گویم: "خب، حتماً وقتی به حرکت در مسیرتان پرداختید کاملاً احساس خوشحالی هم می‎کردید؟"

"چطور ممکن است اینطور نباشد! به محض اینکه ما از مناطق کم درخت به جنگلی پُر درخت قدم گذاشتیم و سر و صدای جنگل را شنیدیم ... باور کنید آقا، ما خود را مانند تازه متولد گشته‎ها احساس می‎کردیم. ما اینطور شاد بودیم؛ فقط بیران با سری خم گشته در حال زمزمه کردن چیزی نامفهوم در جلوی ما حرکت می‎کرد. او با خُلق و خوی شادی راهپیمائی را آغاز نکرده بود. حتماً قلبش دوباره حدس زده بود که او دیگر بی‌نیاز از پیمودن راهی دراز است.

ما بلافاصله متوجه گشتیم که راهنمای ما دارای آن شایستگی‎ای که آدم از چنین فردی توقع داشت نمی‎باشد. البته او یک کولی معمولی بود و دو بار از این جزیره گریخته بود، ظاهراً مسیر را هم می‎شناخت، اما بزودی من و دوستم وولوجکا در مورد شایستگی راهنمایمان دچار تردید می‎شویم.

وولوجکا به من می‎گوید: "فقط مواظب باش که بیران برای ما فاجعه به بار نیاورد: به نظرم می‎رسد که حق کاملاً با او نباشد."

من می‎پرسم: "چرا؟"

"به نظر نمی‎رسد که حواسش کاملاً جمع باشد، با خودش مدام حرف می‎زند، با سرش اشاره می‎کند و آن را می‎جنباند، دستور ایستادن هم که نمی‎دهد، ما باید مدت‎ها پیش برای رفع خستگی استراحت می‎کردیم، اما او مدام در حال رفتن است. به نظر نمی‎رسد که کارهاش درست باشد."

به نظر من هم اینطور می‎رسید. ما پیش بیران می‎رویم و به او می‎گوئیم: "پدر جان، چرا این همه عجله می‎کنی؟ نباید برای استراحت کردن کمی توقف کنیم؟" او سرش را برمی‎گرداند، چند لحظه‎ای به ما نگاه می‎کند و بعد دوباره به رفتن ادامه می‎دهد.

او می‎گوید: "صبر کنید، چرا برای استراحت کردن عجله دارید؟ در وُرکی یا پوجیبا سربازها شماها را با گلوله خواهند کشت. بعد می‎تونید استراحت کنید."

ما نمی‎خواستیم با او جر و بحث کنیم؛ اما بعد ما متوجه گشتیم که حق با اوست: در روزهای اول باید ما با عجله می‎رفتیم و اجازه استراحت کردن نداشتیم.

پس از پیمودن فاصله‎ای، وولوجکا دوباره مرا مخاطب قرار می‎دهد.

"واسیلی، گوش کن، این کار درست نیست."

"چرا؟"

"تا وُرکی بیست کیلومتر فاصله است. حالا، ما حتماً هجده کیلومتر پشت سر گذاشته‎ایم. نکند که ما در آغوش پاسگاه برویم! ما صدا می‎زنیم:

"بیران، هی بیران!"

"چی لازم دارید؟"

"احتمالاً تا وُرکی راه زیادی باقی نمونده؟"

او می‎گوید: "نه، هنوز خیلی مونده" و به رفتن ادامه می‎دهد.

در این وقت نزدیک بود برای ما فاجعه‎ای رخ دهد، اما ما خوشبختانه در کنار ساحل متوجه یک قایق می‎شویم و بلافاصله توقف می‎کنیم. ماکارو با زور بیران را نگهمیدارد. ما فکر کردیم: "وقتی یک قایق آنجاست، بنابراین باید مردم هم در این نزدیکی‎ها باشند. ساکت، برادران، دور شویم، عمیقتر داخل درختزار!"

ما که تا آن لحظه در امتداد ساحل رودخانه راهپیمائی کرده بودیم داخل جنگل می‎شویم؛ در هر دو طرف رودخانه جنگل انبوهی قرار داشت. ــ در بهار معمولاً بر روی ساخالین یک مه غلیظ قرار دارد که در آن روز هم همه‌چیز را مانند حجابی پنهان ساخته بود.

ما از کوه بالا می‎رویم و تقریباً پس از رسیدن به قله آن در دره یک باد بلند می‎شود و مه را به دریا می‎راند. در این وقت ما تمام پاسگاه را که مانند کف دست در برابرمان قرار داشت می‎بینیم، سربازها در حیاط در حال رفت و آمد بودند، سگ‎ها با سر و صدا نفس می‎کشیدند و نگهبانان در خواب بودند ... همه ما نفس راحتی می‎کشیم: واقعاً چیز زیادی باقی‌نمانده بود و نزدیک بود که ما درون گلوی گرگ‎ها بدویم.

"بیران، حواست کجاست؟ این که یک پاسگاه است!"

او می‎گوید: "بله، این وُرکی است."

"خب، بیران عزیز، عصبانی نشو، تو در میان ما مسنتری، اما ما باید مراقب خود باشیم. خدا می‎داند که آدم با تو باید به کجاها برود."

او می‎گوید: "برادران، من پیرم، مرا ببخشید! چهل سال است که در اطراف پرسه می‎زنم؛ من دیگر قادر نیستم. گاهی اوقات حافظه ترکم می‎کند: بعضی چیزها هنوز خیلی خوب در ذهنم به زندگی ادامه می‎دهند، اما بعضی چیزها را هم کاملاً از یاد برده‎ام. منو ببخشید! حالا باید فوراً از اینجا برویم، وگرنه کسی از پاسگاه تصادفاً با ما برخورد می‎کند یا بوی ما به سگ‎های آن پائین می‎رسد و سپس ــ خدا ما را حفظ کند!"

ما به رفتن ادامه می‎دهیم. در راه بحث می‎کنیم و تصمیم می‎گیریم، مراقب بیران باشیم. افراد گروه مرا بعنوان رهبر انتخاب می‎کنند؛ بنابراین باید محل‎های توقف را اعلام و دستورات را صادر می‎کردم؛ بیران اما باید از جلو می‎رفت، زیرا که او هنوز راه را می‎شناخت. پاها در نزد ما کولی‎ها قوی‎اند، ممکن است تمام بدن بمیرد اما پاها ما را نگه می‎دارند. بیران پیر تا آخرین لحظه عمرش راهپیمائی کرد.

ما اغلب به کوه‎های اطراف صعود می‎کردیم؛ البته بالا رفتن از کوه سخت بود اما در عوض با خطرات کمتری مواجه بودیم: از کوه‎ها جنگل فقط خش خش می‎کرد، نهرها آببازی می‎کردند و بر روی سنگ‎ها می‎رقصیدند. مهاجرین و بومیان در دره‎ها در کنار ساحل رودخانه‎ها و دریاها زندگی می‎کنند، جائیکه آنها اغلب از ماهی‎هائی که به مقدار زیادی در کنار ساحل دریا گرفته می‎شود تغذیه می‎کنند. ما خودمان آنها را با دست می‎گرفتیم، ماهی‎های زیادی آنجا وجود دارند.

به این ترتیب ما مرتب به پیش می‎رفتیم، همیشه در امتداد ساحل دریا. در محل‎هائی که به نظر کمتر خطرناک می‎رسید خود را به دریا نزدیک می‎ساختیم و سپس در کنار ساحلش به جلو می‎رفتیم؛ اما به محض کمی شک و تردید با عجله به پشت کوه بازمی‎گشتیم. پاسگاه‎ها را با احتیاط دور می‎زدیم؛ آنها اما در جاهای متفاوتی قرار داشتند، گاهی بیست، گاهی پنجاه کیلومتر از یکدیگر فاصله داشتند. چیزی که قابل حدس زدن نبود. حالا، خدا ما را محافظت کرد: ما همه پاسگاه‎ها را دور زدیم، بجز آخرین پاسگاه را ..."

راوی ساکت می‎شود. پس از مدتی از جا برمی‎خیزد.

من می‎پرسم: "خب، بعد چه اتفاق افتاد؟"

"من باید به اسبم سرکشی کنم ... احتمالاً وقتش رسیده است. حالا می‎شود احتمالاً افسارش را باز کرد."

ما هر دو به داخل حیاط می‎رویم. یخبندان تا حدودی فروکش کرده و مه از میان رفته بود. کولی به آسمان نگاه می‎کند.

او می‎گوید: "ستاره‎ها خیلی بالا قرار دارند. احتمالاً باید نیمه‌شب به پایان رسیده باشد."

حالا آدم می‎توانست چادر همسایه‎ها را به وضوح تشخیص دهد، مه دیگر جلوی منظره فاصله دورتر را نمی‎گرفت. همه‌چیز در خواب بود. ابرهای دود سفید آهسته به هوا برمی‎خواستند و فقط گاهی اوقات دودکشی جرقه‎هائی به بالا می‎پراند که درخشان در سرما خاموش می‎گشتند. یاکوتی‎ها اجاق خود را در تمام طول شب روشن نگاه می‎دارند، اما گرما مدت طولانی‎ای نمی‎پاید، و به این دلیل اولین کسی که در اثر شروع سرما در شب از خواب بیدار می‎شود تکه‎های چوب به آتش در حال مرگ می‎افزاید.

کولی در حال نگاه کردن به آن محل مدت کوتاهی ساکت می‎ایستد. سپس آهی می‎کشد.

"اینجا محل خوبیه ... مدت‎ها بود که چنین محلی ندیده بودم. یاکوتی‎ها با همدیگر زندگی نمی‎کنند، بلکه همیشه تک‎نفره. آیا بهتر نیست که برای زندگی به این محل اسبابکشی کنم؟ شاید بتونم به اینجا اُنس بگیرم."

"مگه شما نمی‎تونید به آنجائی که زندگی می‎کنید اُنس بگیرید؟ اما شما در آنجا کارتان را دارید. و مگر قبلاً نگفتید که از سرنوشتتان راضی هستید؟"

او فوری پاسخ نمی‎دهد.

"من نمی‎تونم! کاش این محل را هرگز ندیده بودم!"

او به سمت اسب می‎رود، او را بررسی و نوازش می‎کند. حیوان باهوش به او نگاه می‎کند و شیهه می‎کشد.

واسیلی در حال نوازش کردن اسب می‎گوید: "صبر کن، حالا از تسمه آزادت می‎کنم. خوب مواظب باش اسب کوچولو، و فردا منو تنها نذاری!" بعد به من می‎گوید: "قصد دارم فردا با اسب‎های تاتاری مسابقه بدهم. این اسب خوبی‎ست؛ من با او مسابقه داده‎ام. او حالا می‎تونه با هر اسبی مسابقه بدهد. او یک گردباد است!" و افسار را برمی‎دارد و می‎گذارد اسب به چریدن برود. ما به چادر بازمی‎گردیم.

 

(7)

چهره واسیلی حالت عبوس خود را حفظ کرده بود. به نظر می‎رسید که داستانش را فراموش کرده باشد یا نخواهد به تعریف کردن آن ادامه دهد. من به او یادآور می‎شوم که منتظر پایان داستان هستم. او دلخورانه می‎گوید: "چه باید هنوز تعریف کنم، من واقعاً نمی‎دانم ... ما چیزهای بدی را تحمل کردیم! ... باشه، من شروع کردم، و بنابراین باید آن را به پایان ببرم ...

به این ترتیب ما دوازده روز راه می‎رفتیم و هنوز به انتهای جزیره نرسیده بودیم، گرچه ما در واقع می‎توانستیم در هشتمین روز به آن سر جزیره برسیم. و دلیلش این بود که ما باید احتیاط می‎کردیم و راهنمای دقیقی هم نداشتیم. بجای آنکه از کنار ساحل و از سطح صاف برویم از کوه‎ها و صخره‎ها بالا می‎رفتیم، از میان دره‎ها و گردنه‎ها و مرداب‎ها می‎گذشتیم. همچنین آذوقه‎مان هم در حال تمام شدن بود، چون ما فقط برای دوازده روز آذوقه به همراه داشتیم. ابتدا شروع به کم کردن کاهش سهمیه‎ها کردیم؛ مقدار اندکی نان سوخاری تقسیم می‎کردیم، هر کس می‎توانست برای ارضاء گرسنگی‎اش آنچه که مایل بود و احتیاج داشت را جستجو کند، زیرا در جنگل انواع توت‎ها به اندازه کافی وجود داشت.

بنابراین ما به خلیجی می‎رسیم که آنجا آن را لیمان می‎نامیدند. آب آن معمولاً شور است، فقط گاهی اوقات وقتی جریان آبی از رود آمور به آنجا برسد آب قابل نوشیدن است. ما باید در اینجا برای به سمت آمور رفتن یک قایق تهیه می‎کردیم.

ما شروع می‎کنیم به فکر کردن و گفتگو در باره اینکه کجا می‎توانیم یک قایق بدست آوریم. ما از بیران پرسیدیم که چطور باید این کار را شروع کنیم. او اما درهم شکسته بود؛ چشمانش نگاه ماتی داشتند، خسته و ضعیف شده بود و نمی‎توانست به ما مشورت بدهد.

او گفت: "در پیش بومیان می‎شود قایق بدست آورد."

اما اینکه این بومیان کجا هستند و چطور آدم می‎تواند از آنها یک قایق بدست آورد را نمی‎توانست به ما بگوید.

در این وقت من، وولوجکا و ماکارو به بقیه گفتیم: "ببینید، شماها اینجا منتظر بمانید، ما در امتداد ساحل می‎رویم، شاید به فرد بومی‎ای برخورد کنیم و به طریقی به یک قایق یا تعداد بیشتری دست پیدا کنیم. اما مواظب باشید، شاید در این اطراف یک پاسگاه وجود داشته باشد." آنها آنجا ماندند، ما به کنار ساحل رفتیم، به صخره‎ای رسیدیم و از آنجا مردی را دیدیم که مشغول تعمیر بادبان بود. خدا او را برای ما فرستاده بود، اورکان را.

"اورکان چه است؟ این نام آن مرد است؟"

"چه‌کسی می‎تواند آن را بداند؟ ممکن است که نامش چنین بوده باشد، اما من بیشتر احتمال می‎دهم که رئیس قبیله در نزد آنها اورکان نامیده می‎شود. ما این را نمی‎دانستیم، اما خود را آرام و با احتیاط به او نزدیک ساختیم، برای اینکه او نترسد و فرار نکند؛ در نهایت با سرعت پیشش می‎رویم و حالا وقتی او چشمش به ما می‎افتد شروع می‎کند به اشاره کردن به خودش و گفتن: اورکان اورکان! ما منظورش را نمی‎فهمیدیم اما شروع به توضیح دادن وسیله مورد نیازمان می‎کنیم. وولوجکا چوبی را در دست می‎گیرد و قایقی بر روی شن رسم می‎کند؛ و باید این معنا را می‎داد که ما به چنین چیزی محتاجیم. آن مرد فکر می‎کند و فوراً متوجه می‎شود، سرش را تکان می‎دهد و با انگشت برایمان در هوا شکل‎هائی می‎کشد: گاهی به ما دو و گاهی پنج و گاهی تمام ده انگشتش را نشان می‎داد. مدتی طولانی نمی‎توانستیم متوجه منظورش شویم، عاقبت ماکارو حدس می‎زند و می‎گوید: "برادران، او می‎خواهد بداند که ما چند نفر هستیم تا طبق آن برایمان قایق پیدا کند."

ما می‎گوئیم "درسته!" و حالا به پرسش‌کننده نشان می‎دهیم که ما دوازده نفریم. او می‎فهمد.

بعد او می‎خواست که ما او را پیش بقیه دوستانمان ببریم. ما ابتدا مردد بودیم، اما چاره دیگری نداشتیم. چه باید می‎کردیم، ما که نمی‎توانستیم بر روی دریا پیاده راه برویم. بنابراین ما او را پیش دوستانمان بردیم. رفقا ابتدا غر و لند کردند و پرسیدند: "چرا او را پیش ما آورده‎اید؟ آیا برای نشان دادن مخفیگاه‎مان او را اینجا آورده‎اید؟" در هر حال کار دیگری نمی‎شد انجام داد. ما به آنها گفتیم: "ساکت شوید، این ضروری بود!" مرد اما بدون وحشت در میان ما می‎چرخید و بالاپوش‎ها را لمس می‎کرد.

ما بالاپوش‎های اضافی را به او می‎دهیم، او آنها را برمی‎دارد، بر روی شانه می‎اندازد و می‎رود. ما البته بدنبالش می‎رفتیم. ما آن پائین چادرهای هموطنانش را می‎بینیم، یک روستای کوچک.

رفقا با تردید می‎پرسیدند: "حالا چه؟ او به روستا می‎رود و هموطنانش را جمع خواهد کرد."

ما جواب می‎دادیم: "چه ضرری می‎تواند به ما بزند؟ تمام روستا از چهار چادر تشکیل شده است، مگر چند نفر می‎توانند در چادرها باشند. ما اما دوازده مرد هستیم که هر کدام یک چاقو به درازای یک متر حمل می‎کنیم ... و چطور این مردم قادر به برابری کردن با ما غول‎ها هستند؟ آنها فقط از ماهی تغذیه می‎کنند، در حالیکه روس‎ها گوشت می‎خورند. اینها چکاری می‎توانند در برابر ما انجام دهند؟"

و با این حال باید اقرار کنم که من هم دچار وحشت شده بودم. ما آنجا در انتهای جزیره بودیم؛ آیا این شانس به ما اعطاء می‎گشت که آنجا در آن قسمت، در کنار رود آمور نفس بکشیم، در آنجا که ساحل مانند نواری آبی رنگ می‎درخشد؟ من آن زمان چه حسادتی به پرندگان بخاطر بال‎هایشان می‎کردم!

ما مدت کوتاهی انتظار کشیدیم، وقتی ما یکدسته کامل از ساکنان روستا را نیزه بدست در حال آمدن به سمت خود می‎بینیم که در پیشاپیش‎شان اورکان قرار داشت بعضی از رفقا گفتند: "ببینید، آنها به طرف ما می‎آیند. اما ما زنده تسلیم‎شان نمی‎شویم. بنابراین اگر کسی در این جنگ کشته شود احتمالاً سرنوشت برایش چنین تعیین کرده بوده است. تا جائیکه می‎توانید مقاومت کنید، و هر یک به بقیه تا آخرین نیرو کمک می‎کند. جمعتر کنار همدیگر بایستید برادران، محکمتر به هم بچسبید!"

با این حال ما به این مردم اشتباهاً شک کرده بودیم. وقتی اورکان دید که ما به آنها بی‌اعتمادیم نیزه‎اش را برای نگهداشتن بدست مرد دیگری می‎دهد. در این وقت متوجه می‎شویم که آنها قصد شیطانی‎ای بر علیه ما ندارند و به محلی می‎رویم که قایق‎ها را مخفی ساخته بودند. آنها دو قایق را برای ما به آب می‎کشند، یکی که بزرگتر بود برای هشت نفر و قایق کوچکتر برای چهار نفر.

حالا ما عاقبت دارای قایق می‎شویم، اما با این وجود نمی‎توانستیم به آن سمت برانیم. زیرا بادی برخاسته بود که از آن سمت می‎وزید؛ موج‎ها اوج گرفته بودند، طوریکه در چنین هوائی راندن با آن قایق‎های کوچک غیرممکن بود.

بنابراین مجبور بودیم بخاطر طوفان دو روز آنجا بمانیم. در این بین ذخیره غذائی‎مان به پایان رسیده بود و ما فقط از توت و ماهی‎هائی که اورکان به ما می‎داد تغذیه می‎کردیم. این اورکان مرد خوب و صادقی بود. خدا به او عوضش را بدهد! هنوز هم من به اندازه کافی به او فکر می‎کنم.

روز به اتمام رسیده بود و ما هنوز در جزیره نشسته بودیم. اصلاً نمی‎توان بیان کرد که این چه زیاد ما را آزار می‎داد. شب به پایان می‎رسد، روز سوم آغاز می‎گردد و ما دوباره همان باد را داشتیم. و حالا آن سمتی که ما برای رفتن به آنجا تلاش می‎کردیم ما را اغوا می‎کرد، ما را آنطور که آنجا در برابر نگاه‎های‎مان آزاد قرار داشت قویتر پیش خود می‎خواند؛ زیرا باد مه انباشته شده روی دریا را بطور کامل رانده بود و به این ترتیب ما می‎توانستیم ساحل را ببینیم.

ساعت‎ها می‎گذشت که بیران بر روی صخره نشسته و چشم‎هایش را به آن سمت دوخته بود، و از جایش حرکت نمی‎کرد. او حتی برای چیدن توت هم از جایش بلند نمی‎شد؛ گاهی اوقات یکی از ما مقداری توت برای او می‎آورد. ... در این وقت قلب پیرمرد کولی در سینه متأثر می‎گشت! شاید هم مرگ قریب‌الوقوع را حدس می‎زد ...

عاقبت صبر همه به پایان می‎رسد، بنابراین تصمیم می‎گیریم شب بعد به هر قیمت که شده حرکت کنیم ... حرکت در روز ممکن نبود، زیرا که می‎توانستند ما را از پاسگاه ببینند؛ خطر در شب کمتر بود و خدا می‎توانست از ما نگهداری کند و نگذارد که غرق شویم. باد هنوز به موج‎ها شلاق می‎زد و می‎گذاشت که آنها خود را با شدت به ساحل بکوبند؛ تا جائیکه چشم کار می‎کرد کف سفید رنگی دریا را پوشانده بود ...

من می‎گویم: "بیائید برادران، بگذارید که استراحت کنیم! ما پس از گسترش ماه در نیمه‌شب براه خواهیم افتاد. بعد دیگر قادر به خوابیدن نخواهیم بود، بنابراین حالا باید کمی نیرو اندوخته کنیم."

رفقا به حرفم گوش دادند و برای استراحت کردن دراز کشیدند. ما محلی در کنار بلندای ساحل در نزدیک صخره انتخاب کرده بودیم؛ از طرف پائین نمی‎توانستند رو به بالا ما را ببینند، درخت‎ها ما را پوشانده بودند. فقط بیران دراز نکشیده بود، بلکه پیوسته به سمت غرب نگاه می‎کرد. هنگامیکه ما دراز کشیدیم تازه خورشید رو به کاهش گذاشته و تا شب هنوز وقت زیادی مانده بود. من صلیبی بر سینه خود رسم می‎کنم و در حال گوش دادن به آه کشیدن زمین و صدای تاب دادن درخت‎های جنگل توسط باد به خواب می‎روم.

ما خطری را که تهدیمان می‎کرد حدس نزده بودیم.

من با صدای ضعیف بیران که صدایم می‎کرد از خواب بیدار می‎شوم، خواب را از خود می‎تکانم و به اطرافم نگاه می‎کنم: بیران بالای سرم ایستاده بود، با نگاهی وحشی به بوته‎زار اشاره می‎کرد: "بلند شو، آنها آنجا هستند، آنها ما را برمی‎گردانند!" من به آنسو نگاه می‎کنم: سربازها! ...

یکی از سربازها که از همه به ما نزدیکتر بود به طرف ما نشانه گرفته بود، نفر دوم با عجله به سمت ما آمد، از کوه هم سه سرباز دیگر پائین آمدند و اسلحه‎هایشان را بلند کردند. در یک آن من کاملاً بیدار می‎شوم و با فریاد بلندی رفقا را بیدار می‎سازم. همه با عجله از جا برمی‎خیزند. ما لحظه کوتاهی پس از شلیک اولین سرباز به او حمله می‎کنیم.

هیجان راوی را متوقف ساخته بود. او سر را به سینه‎اش خم می‎کند؛ در چادر دلتنگی به وجود آمده بود، زیرا که کولی از تعریف کردن داستان دست کشیده بود و با جدیت تکه‎های چوب را به داخل اجاق می‎انداخت.

او با لحنی که لابه از آن برمی‎خاست می‎گوید: "پس برای چه آن را تعریف می‎کنم!"

"حالا، اصلاً مهم نیست به چه خاطر، من از شما خواهش می‎کنم که فقط آن را تا پایان تعریف کنید! بعد چه اتفاق افتاد؟"

"بعد ... حالا، آن‎ها شش نفر بودند و ما دوازده نفر. آنها می‎خواستند ما را در خواب دستگیر کنند، با این حال ما اجازه فکر کردن و تجدید قوا به آنها ندادیم ... ما چاقوهای بزرگی داشتیم ... آنها به زحمت توانستند یک بار شلیک کنند. در سراشیبی کوه نمی‎توانستند بایستند و در پائین ما منتظرشان بودیم ..."

او اندوهگین و با بالا بردن چشم به سوی من می‎گوید "بله، آنها حتی نمی‎توانستند از خود دفاع کنند. با سرنیزه‎هایشان ما را که مانند گرگ‎های هار به آنها حمله‎ور شده بودیم از خود دور می‎ساختند ...

یکی از سربازها با سرنیزه‎اش به من حمله می‎کند و فقط کمی از پایم را زخمی می‎سازد؛ من تلو تلو می‎خورم، می‎افتم ... او بر روی من. ماکارو خود را بالای سر او می‎رساند ... در این وقت من متوجه چیز گرمی که روی صورتم می‎چکید می‎شوم: من و ماکارو از جا بلند می‎شویم، سرباز اما نه ...

من از جا جهیده بودم و به اطرافم نگاه می‎کردم: دو نفر از رفقای ما از صخره بالا رفته بودند ... در جلو سالتِنو فرمانده پاسگاه ایستاده بود. در سراسر جزیره همه او را می‎شناختند و از او وحشت داشتند، حتی افراد بومی، از مردم ما چندین نفر بدست او کشته شده بودند ... حالا اما نباید این کار تکرار می‎گشت ... او خودش باید از بین می‎رفت.

همراه ما دو نفر از اهالی چرکس بودند، دلیر و باهوش و مانند گربه انعطاف‌پذیر. یکی از آنها خود را به سمت سالتِنو پرتاب می‎کند، در میان صخره آن دو به هم می‎رسند. سالتِنو با هفت‎تیر به سمت او شلیک می‎کند، چرکسی خود را خم می‎کند و هر دو به زمین می‎افتند، چرکسیِ دیگر به این خیال که رفقیقش مُرده است عصبانی و سریع خود را به آن دو می‎رساند. ما هنوز درست متوجه ماجرا نشده بودیم که او با یک ضربه سر سالتِنو را از بدنش جدا می‎سازد ...

او از جا می‎جهد، می‎خندد: در دستش سر فرمانده مخوف را نگاه داشته بود ... ما منجمد آنجا ایستاده بودیم ... او به زبان خود چیزی را بلند فریاد می‎کشد، فریادش روشن و تیز دوباره منعکس می‎گردد. او سر فرمانده را بالای سرش می‎چرخاند و آن را در فاصله دوری به داخل دریا پرتاب می‎کند.

ما ساکت بودیم، ما یخزده ایستاده بودیم و گوش کردیم که چطور چیزی در آب افتاد ... آن سر سالتناو بود.

همچنین آخرین سرباز باقیمانده هم بر روی صخره ساکت ایستاده بود. بعد اسلحه‎اش را دور می‎اندازد، صورتش را با دست‎ها می‎پوشاند و از آنجا می‎گریزد. ما او را تعقیب نمی‎کنیم: "خدا با تو، خودت را نجات بده!" او تنها سرباز زنده مانده از پاسگاه بود، زیرا که افراد پاسگاه را بیست نفر تشکیل می‎دادند: سیزده نفر از آنها برای آوردن مواد غذائی به سمت دیگر رفته و بخاطر باد هنوز بازنگشته بودند، ما شش مرد را کشته بودیم.

همه‌چیز به پایان رسیده بود و با این حال ما هنوز نتوانسته بودیم بر خود مسلط شویم، به همدیگر نگاه می‎کردیم و با وحشت، مردد و با ترس می‎پرسیدیم: "این چه بود؟ آیا حقیقی بود یا رویا؟" ناگهان از پشت سر خود، همانجا که قبلاً دراز کشیده بودیم صدای ناله بیران را می‎شنویم.

اولین گلوله به او برخورد کرده بود، مرگ‌آور برخورد کرده بود. او زمان کوتاهی رنج کشید؛ و وقتی خورشید رو به خاموشی گذارد زندگی هم او را ترک کرد.

ما به سمت او می‎رویم. او در حالیکه دستش را به سینه‎اش می‎فشرد و اشگ در چشمانش جمع شده بود در زیر یک درخت کاج نشسته بود. او مرا به سمت خود می‎خواند: "بگذار برایم یک گور حفر کنند. ... شماها حالا نمی‎تونید برانید، بلکه برای اینکه با بقیه سربازها بر روی آب برخورد نکنید باید منتظر رسیدن شب بمونید. به این خاطر منو زودتر به خاک بسپارید ... بخاطر خدا!"

من می‎گویم: "بیران عزیز، چه می‎‌گوئی. مگر می‎شود برای یک آدم زنده گور حفر کرد؟ ما تو را با خود به آن سمت می‎بریم، و بعد در ادامه راه روی دست حملت می‎کنیم ... چه فکرهائی می‎کنی!"

پیرمرد جواب می‎دهد: "نه، هیچکس از دست سرنوشتش نمی‎گریزد، اینکه در این جزیره خاک بشوم را تقدیر برایم تعیین کرده بود ... این خوبه ... قلبم آن را حس می‎کرد ... در تمام زندگی چیزی مرا از سیبری دور می‎ساخت و به روسیه می‎کشاند، آه، کاش لااقل حالا من بر روی خاک سیبری می‎مردم و نه بر روی خاک این جزیره!"

بیران مرا به تعجب انداخته بود ... او آدم دیگری شده بود. او خوانا صحبت می‎کرد، با حواس کامل؛ چشمانش شفاف نگاه می‎کردند، فقط صدایش ضعیف بود. او همه ما را پیش خود می‎خواند، آخرین داشته‎هایش را تقسیم می‎کند و به ما چند مشاوره می‎دهد: "دوستان، گوش کنید من به شماها چه می‎گویم و آنها را به یاد داشته باشید: شماها حالا بدون من از میان سیبری خواهید گذشت و من باید اینجا بمانم. وضع شماها حالا خوب نیست، بسیار بد ... به این خاطر بدتر، زیرا سالتِنو به قتل رسیده است. این خبر خیلی زود به گوش همه خواهد رسید ... نه فقط تا ایرکوتسک، نه، حتی تا روسیه خواهد رسید."

در نیکولایفسک در کمین شماها خواهند نشست. به من گوش کنید دوستان، مواظب باشید؛ از گرسنگی و سرما در رنج خواهید بود اما از رفتن به روستاها و شهرها اجتناب کنید. از بومیان نترسید، آنها کاری با شماها ندارند. اما حالا دقت کنید که من در باره مسیر چه به شماها می‎گویم. قبل از شهر نیکولایفسک یک واحد زراعی قرار دارد؛ آنجا بانی خیر ما زندگی می‎کند، مشاور تاجر تارچانو. در قدیم او آنجا در ساخالین با بومیان تجارت می‎کرد، او یک بار به اینجا به کوه‎ها آمد و با کالاهایش راه را گم کرد. با بومیان اینجا اما در مناقشه و اختلاف به سر می‎برد. وقتی بومیان دیدند که او در مکان نامساعدی گرفتار گشته است بر سرش می‎ریزند، و اگر ما بر حسب تصادف از اینجا نمی‎گذشتیم او را می‎کشتند، من آن زمان در حال فرار از ساخالین بودم ... آن زمان برای اولین بار فرار می‎کردم.

وقتی ما در جنگل به زبان روسی فریاد کمک خواستن شنیدیم با عجله به آن سمت رفتیم و مشاور را از دست بومیان نجات دادیم. از آن به بعد او این کمک‌رسانی را تلافی می‎کند. او می‎گوید <تا آخر عمر باید سپاسم را به مردم ساخالین اثبات کنم!> و حقیقتاً او از آن به بعد برخی چیزهای خوب و بعضی کمک‎های مؤثر برای مردم ما انجام داد. او را پیدا کنید؛ او به شماها هم کمک خواهد کرد."

به این ترتیب پیرمرد پس از دادن نشانی مسیرها به ما می‎گوید: "حالا برادران، شماها دیگر وقت زیادی برای از دست دادن ندارید. تو واسیلی، به افراد دستور بده که همینجا آخرین آپارتمانم را حفر کنند. حداقل بادی که از آن سمت به اینسو می‎آید بر گورم می‎وزد و موج‎ها را از آنجا به ساحل می‎رساند و به گورم می‎کوباند. بچه‎ها مکث نکنید؛ شروع کنید!" ما اطاعت می‎کنیم.

در این وقت پیرمرد در پای کاج نشسته بود، و ما با چاقوهای خود برای او گوری حفر می‎کنیم. و پس از پایان کار یک دعا هم می‎خوانیم. پیرمرد ساکت نشسته و در حال تکان دادن سر بر روی گونه‎هایش اشگ جاری بود.

پس از ناپدید گشتن خورشید در پشت کوه‎ها او هم می‎میرد، و هنگامیکه هوا تاریک شده بود ما گور را با خاک پُر ساخته بودیم.

وقتی ما بر روی آب به آن سمت می‎راندیم، ماه با نور ملایمی در آسمان طلوع کرده بود. ما به اطرافمان نگاه می‎کردیم ... پشت سر ما کوه‎های ساخارین به ما خیره نشده بودند و بر روی صخره کنار ساحل درخت کاج بیران برای ما سر تکان می‎داد.

 

(8)

ما به کنار ساحل سیبیری رسیده بودیم که شنیدیم خبر مرگ مخوف سالتِنو حتی به گوش بومیان نیز رسیده است: خیلی سریع آنها از این خبر آگاه شده بودند، انگار که باد آن را برایشان برده بوده است. ما چند نفر از بومیان را هنگام ماهیگیری می‎بینیم. آنها سرهایشان را تکان می‎دهند و می‎خندند؛ آنها ظاهراً خوشحال بودند. "شماها خیالتون راحته، ما فکر کردیم؛ اما حال و احوال ما چطور باید باشد؟ سر سالتِنو حالا می‎تواند سر ما را بر باد دهد!" ... آنها به ما ماهی می‎دهند، در باره مسیرهای مختلفی که باید از آنها عبور می‎کردیم روشنمان می‎سازند و ما به رفتن ادامه می‎دهیم. حالِ ما طوری بود که انگار بر روی ذغال گداخته راه می‎رویم؛ ما با هر صدائی وحشتزده می‎گشتیم، خانه‎های روستائی را دور می‎زدیم، از برخورد با روس‎ها اجتناب و ردهای پشت سر خود را پاک می‎کردیم. این وحشتناک بود!

در روز اغلب در جنگل استراحت می‎کردیم و شب به رفتن ادامه می‎دادیم. هنگام سپیده دم به خانه رعیتی تارچانو می‎رسیم. خانه توسط حصاری قوی احاطه گشته بود و در میان جنگل قرار داشت. دروازه بسته بود. نشانه‎ها دلالت بر این می‎کردند که این همان خانه‎ای باشد که بیران از آن برایمان تعریف کرده بود. ما به خانه نزدیکتر می‎شویم و در می‎زنیم. داخل خانه چراغ روشن می‎شود و صدائی می‎پرسد: "چه‌کسی در می‎زنه؟"

ما جواب می‎دهیم: "کولی‎هائی که مأمورند از بیران به استاچی میتریچ سلام برسانند." آن زمان مشاور، یعنی همین استاچی میتریچ به مسافرت رفته بود و از دستیارش خواهش کرده بود که اگر پناهندگان از ساخالین به آنجا بیایند باید به هر کدام‎شان پنج روبل، یک جفت چکمه، یک پالتو خز، لباس و مواد غذائی به اندازه نیازشان بدهد. و هنگام ترک خانه اینها را گفته بود: "تعدادشان هر اندازه هم باشد، همه را راضی کن؛ کارگرها را صدا کن، این کارها باید در حضور آنها انجام گیرد تا بتوانند بعداً آن را برایم تأیید کنند."

اینجا هم ماجرای سالتِنو را شنیده بودند. از این رو وقتی دستیار چشمش به ما می‎افتد وحشتزده می‎شود.

"آه، برادارن، شماها همان مردانی هستید که سالتِنو را از بین برده‎اند ... وضع شماها بد است!"

"اینکه آیا ما همان‎ها هستیم یا نیستیم مهم نیست. آیا لطف شما شامل حال ما می‎شود؟ بیران ما را با ادای سلام پیش استاچی میتریچ فرستاده."

"پس خود بیران کجاست؟ دوباره در ساخالین است؟"

"بله، در ساخالین به خاک سپرده شده است."

"خب، خدا او را بیامرزد! او مرد خوبی بود، صادق ... استاچی میتریچ هنوز هم به او فکر می‎کند. او برای بیران حتماً مجلس ختمی برپا خواهد کرد. اما او چه نام داشت، آیا شماها می‎دانید؟"

"نه، ما نمی‎دانیم. او همیشه نزد ما بیران نامیده می‎شد. حتی ممکن است که او خودش هم نام خود را فراموش کرده بوده باشد؛ یک کولی احتیاج به نام ندارد."

"درست است، برادران ... زندگی شما بد است، خیلی بد. حتی اگر پاپ هم بخواهد برای شماها دعا کند قادر به این کار نمی‎شود، او نمی‎داند که شماها را چگونه باید بنامد. پیرمرد اما باید یک وطن، خویشاوند داشته باشد، برادر، خواهر و شاید حتی فرزندانی دوستداشتنی!"

"البته ممکن است که او کسانی را داشته باشد. ممکن است که یک کولی نامی را که هنگام غسل تعمید دریافت کرده است دور اندازد، اما او را هم مانند دیگران حتماً یک زن بدنیا آورده است."

"برادران، شماها زندگی غم‎انگیزی دارید!"

"آیا مگر چیز غم‎انگیزتری وجود دارد؟! ما غذاهای گدائی کرده و اعطاء شده می‏‎خوریم، لباس‎های هدیه داده شده می‎پوشیم، و حتی وقتی می‌میریم گوری بدست نمی‎آوریم. پس از مُردن در جنگل حیوانات وحشی بدن ما را می‎خورند و خورشید استخوان‎هایمان را کم رنگ می‎سازد! زندگی ما خیلی غم‎انگیز است!"

کلمات ما تأسف و همدردی در دستیار ایجاد می‎کند ... زیرا وقتی هرچه بیشتر در نزد مردم سیبری مشارکت برانگیزی سخاوتمندتر می‎گردد ... و خود ما هم در اثر حقیقتِ این کلمات هیجانزده شده بودیم. او حالا حتماً در حال خمیازه کشیدن به رختخواب خواهد رفت و با شکم سیر در تختی گرم خواهد خوابید؛ ما اما باید بیرون برویم، باید در جنگل تاریک سرگردان شویم و خود را مانند یک جانور وحشی، مانند یک شبح در آغاز نور صبح از مقابل چشم انسان‎ها پنهان سازیم.

دستیار می‎گوید: "اما، برادران، من باید برای خواب بروم. من از طرف خودم به هر یک از شماها بیست روبل می‎دهم، و آن چیزهائی را که ارباب من توصیه کرده است، و خدا به همراهتان. من همه کارگرها را بیدار نمی‎کنم ... سه کارگر اینجا دارم که می‎شود به آنها اعتماد کرد، آنها دیرتر این را تأیید خواهند کرد. وگرنه آدم می‎تواند بخاطر شماها دچار دردسر شود. فقط به توصیه‎ام گوش کنید، به طرف نیکولاجوسک نروید، آنجا حالا یک قاضی سختگیر زندگی می‎کند. دستور داده است تمام افراد مسافر را هرجا که دیده شوند توقیف کنند. او گفته است: "اجازه نمی‎دهم هیچ زاغچه‎ای از اینجا پرواز کند، چه برسد به این ساخالینی‎ها." شماها می‎توانید خود را خوشبخت احساس کنید که بدون دردسر به اینجا رسیده‎اید؛ فقط بینی‎تان را داخل شهر نکنید."

او بجز آنچه به او دستور داده شده بود به ما ماهی و به هر یک از طرف خودش بیست روبل می‎دهد، سپس بر سینه‎اش صلیبی می‎کشد، به اتاقش می‎رود و در اطاق را قفل می‎کند. چراغ خاموش می‎شود و بزودی همه ساکنین آن خانه رعیتی به خواب می‎روند. هنوز تا صبح خیلی مانده بود. ما به رفتن ادامه می‎دهیم و غم و اندوه بر ما فشار می‎آورد.

بله، گاهی غم عمیقی روح کولی‎ها را افسرده می‎سازد. شب عمیق و جنگل تاریک او را محاصره می‎کنند، باران او را کاملاً خیس و باد و خورشید دوباره خشک می‎سازند ... و او در هیچ‌کجای جهان آزاد و گسترده آسایش و امنیت نمی‎یابد. او همیشه مشتاق بازگشت به خانه است، و وقتی پس از رنج و خطر بسیار به آنجا می‎رسد، بنابراین هر سگی او را بعنوان کولی می‎شناسد. و در آنجا اولیای امور بسیار سختگیرند ... هنوز از آمدنشان به شهر چیزی نگذشته که دوباره زندان انتظارش را می‎کشد!

بله، و با وجود این گاهی به نظر می‎رسد که حتی زندان برایش یک بهشت است ... درست مانند آن شب. ما در سکوت به رفتن ادامه می‎دادیم که ناگهان وولوجکا می‎گوید: "برادران، حالا افراد ما چکار می‎کنند؟"

"از چه کسی تو صحبت می‎کنی؟"

"از افراد خودمان در ساخارین، در پادگان هفتم. ممکن است که حالا بی‌نگرانی در خواب باشند! ما اما ... ما اینجا اشتباه می‎کنیم ... آه، کاش اصلاً فرار نمی‎کردیم!"

من با عصبانیت او را سرزنش می‎کنم. "خجالت نمی‎کشی که مانند یک پیرزن پشیمان می‎شوی! اگر شجاعت تو کم است و فقط بلدی دیگران را دلسرد کنی چرا اصلاً با ما آمدی."

و اما من هم به فکر رفته بودم. ما خسته بودیم، راه می‎رفتیم و چرت می‎زدیم؛ کولی‎ها عادت دارند که هنگام راه رفتن به خواب بروند. اما به محض اینکه من به خواب رفتم بلافاصله خود را در رویا دوباره در پادگان یافتم. ماه می‎درخشید و با نور ماتی دیوار زندان را روشن می‎ساخت و محکومین در پشت پنجره‎های میله کشیده شده در خواب بودند. سپس دیدم که من هم آنجا دراز کشیده‎ام و تنم را کش می‎دهم. خواب از چشمانم می‎گریزد. اما هیچ خواب دیدنی تأثیر بدتری از اینکه وقتی پدر و مادر در رویا در برابرمان ظاهر شوند را ندارد. هیچ‌چیز، من به این ترتیب خواب می‎دیدم که چیزی تجربه نکرده‎ام، نه زندان، نه ساخالین، نه آن برخورد با سربازان پاسگاه. من در کلبه پدر و مادرم دراز کشیده‎ام و مادر موهایم را شانه می‎زد و آن را صاف می‎کرد. بر روی میز یک چراغ روشن بود و پدر با عینک بر روی بینی نشسته بود و از روی کتاب مقدس می‎خواند ... او یک سخنران بود. مادر یک ترانه می‎خواند.

پس از بیدار شدن از این رویا انگار در قلبم خنجر فرو می‎کردند. بجای آن اتاق قابل اعتماد جنگل تاریک را می‎دیدم. ماکارو از جلو می‎رفت و ما همه پشت سر هم بدنبالش روان بودیم. بعضی اوقات یک باد آهسته بلند می‎گشت، نجواکنان شاخ و برگ خشک درخت‎ها را به حرکت می‎انداخت و خاموش می‎گشت. و در دوردست از میان شاخ و برگ‎ها می‎شد دریا را دید که بر روی آن آسمان خود را قوس داده و در لبه دور افق اندکی خود را سرخ ساخته بود ــ یک نشانه از اینکه خورشید بزودی طلوع خواهد کرد. دریا اما هرگز سکوت نمی‎کند ــ همیشه به نظر می‎رسد که یک ترانه خارجی می‎خواند یا می‎غرد. بنابراین من همیشه از این ترانه خواب می‎دیدم. از آنجائیکه ما به بودن در کنار دریا عادت نداریم، بنابراین معمولاً دریا در قلب کولی‎ها اشتیاق می‎وزاند.

ما مرتب به نیکولاجوسک نزدیکتر می‎گشتیم؛ روستاها و مزارع بیشتر می‎گشتند و مسیر برای ما خطرناکتر می‎شد. ما آهسته و با احتیاط خود را به شهر نزدیک می‎ساختیم. شب به پیشروی می‎پرداختیم و تمام روز را در میان درختان جنگل مخفی می‎گشتیم، در جاهائیکه نه فقط هیچ انسانی بلکه حتی هیچ حیوانی هم گذرش نمی‎افتاد.

ما باید یک بیراهه طولانیتری را به دور نیکولاجوسک انتخاب می‎کردیم، اما بیش از حد خسته بودیم و از این گذشته ذخیره غذائیمان کاهش یافته بود.

شب به ساحل یک رودخانه می‎آئیم و در آنجا عده‎ای انسان می‎بینیم. ما از نزدیکتر نگاه می‎کنیم: آنها <زندانیان آزاد شده> بودند که ماهی می‎گرفتند. ما بدون ترس به آنها نزدیک می‎شویم.

ما می‎گوئیم: "سلام، مردم!"

آنها جواب می‎دهند: "سلام! از کجا می‎آئید؟"

یک کلمه کلمه دیگر را بدنبال می‎آورد. بعد پیرترینشان به ما نگاه می‎کند، مرا به کناری می‎کشد و می‎پرسد: "آیا شماها از ساخارین نیستید؟ آیا شماها همان کسانی نیستید که سالتِنو را به قتل رسانده‎اند؟"

صادقانه بگویم، من تردید کردم حقیقت را به او بگویم. گرچه او از خود ما بود، اما به او هم نباید همه چیز گفته می‎شد. و <جامعه زندانیان> آزاد شده همان چیزی نیست که <جامعه محکوم زندانی> ما است. حالا اگر پیرمرد یا یکی دیگر از آنها بخواهد خود را پیش مقامات مسئول محبوب کند بنابراین می‎رود و مخفیانه ما را لو می‎دهد ــ آری، او آزاد است. ما در زندان تمام خبرچین‎ها را می‎شناسیم؛ به محض افتادن اتفاقی فوری می‎دانیم چه‌کسی آن را انجام داده است. اما اینجا چطور می‎شود آن را تشخیص داد؟

او فوراً متوجه دلیل تردیدم می‎شود و می‎گوید: "از من نترس؛ من هرگز به رفقایم خیانت نمی‎کنم، هرچند به من هم مربوط نمی‎شود. اما چون در شهر جریان را همه می‎دانند و حالا من می‎بینم که شماها یازده نفرید بنابراین حدس زدن برای من مشکل نبود. برادران، شماها آش بدی برای خودتان پخته‎اید. داستان بسیار بدی‎ست و قاضی منطقه در اینجا بسیار سختگیر است ... اما، این به شماها مربوط می‎شود. اگر شماها کامیاب بشوید بنابراین می‎تونید راضی باشید. ما هنوز ذخیره غذائی داریم و به محض بازگشت به شهر به شماها از نان خود و مقداری ماهی می‎دهم. آیا به یک دیگ احتیاج ندارید؟"

"یک دیگ اضافی نمی‎تونه ضرری برسونه."

"شماها دیگ را خواهید گرفت ... شب براتون با چند چیز دیگه می‎آورم. آدم باید به برادران خود کمک کند!"

تا حدودی قلبمان آرام گرفته بود. من کلاه از سر برمی‎دارم و از مردِ خوب تشکر می‎کنم، همچنین رفقای من هم این کار را می‎کنند. برای ما خیلی ارزش داشت که او برایمان ذخیره غذائی تهیه می‎کرد، اما خیلی بیشتر از آن کلمات خوب او بودند. تا حالا مجبور به اجتناب از مردم بودیم، زیرا ما از آنها چیزی بجز شر و مرگ انتظار نداشتیم ــ اینجا برای اولین بار مردم برای ما ابراز تأسف می‎کردند.

از شادی نزدیک بود اینجا برایمان تقریباً یک فاجعه اتفاق بیفتد.

پس از رفتن <زندانیان آزاد شده> جرئتمان زیاد می‎شود و بی‎دقت‎تر می‎شویم؛ وولوجکا حتی شروع به رقصیدن می‎کند. ما هر احتیاطی را کنار می‎گذاریم، در گردنه دیکمَن (گردنه به نام دیکمَن آلمانی نامیده می‎شود که ماشین بخارش را آنجا می‎ساخت) ــ بالای رودخانه می‎رویم. ما آتش روشن می‎کنیم، بر بالای آن دو دیگ قرار می‎دهیم، در یکی چای درست می‎کنیم و در دیگری سوپ ماهی. در این بین شب شده بود، هوا تاریک می‎شود و یک باران لطیف شروع به بارش می‎کند. با وجود چای داغ باران بی‌اهمیت بود.

ما طوری نشسته بودیم که انگار در آغوش ابراهیم نشسته‎ایم، زیرا ما از طرفی که ایستاده بودیم چراغ‎های شهر را می‎دیدیم و بنابراین از آن سمت هم حتماً می‎توانستند آتش ما را ببینند. ما می‎توانستیم گاهی اینطور بی‌احتیاط باشیم، ما که سرگردان از میان جنگل و مزرعه گذشته بودیم، از هر انسانی خود را پنهان ساخته بودیم ــ حالا، در برابر شهر یک آتش روشن کرده و چنان آسوده با هم گفتگو می‎کردیم که انگار کوچکترین خطری هم ما را تهدید نمی‎کند.

خوشبختانه آن زمان در شهر آقای پیری زندگی می‎کرد، یک کارمند. پیش از این او در شهر<ن> بازرس زندان بزرگی بود که تعداد زیادی زندانی را در خود جای می‎داد و همه در آنجا با کمال میل از این پیرمرد یاد می‎کردند. سامارو را تمام سیبری می‎شناخت، و وقتی سه سال پیش به من گفتند که او مُرده است، به این خاطر پیش کشیش رفتم تا بگذارم برایش یک نماز میت بخواند. او آقای خوبی بود، اما فقط فحش دادن را خیلی دوست داشت؛ و به این خاطر فحش‎های کاملاً وحشتناکی می‎داد. او فریاد می‎کشید و پا به زمین می‎کوبید ــ اما به هیچکس بدی نمی‎کرد. محکومین بخاطر عادل بودنش به او احترام می‎گذاشتند، به هیچکس توهین نمی‎کرد، هرگز ما محکومین را زیر فشار قرار نمی‎داد؛ او هرگز اجازه نمی‎داد به او رشوه دهند و هرگز از محکومین چیزی به نفع خود درخواست نمی‎کرد، بلکه فقط چیزی را برمی‎داشت که داوطلبانه برای قدردانی از کارهای خوبش به او تعارف می‎کردند. این برای او همچنین بسیار ضروری بود، زیرا که خانواده‎اش کوچک نبود.

اما او در آن زمان از خدمت بازنشسته شده بود و در نیکولایو زندگی می‎کرد. در خانه کوچک خودش. به دلیل عادت قدیمی خود هنوز هم با آدم‎های ما سر و کار داشت، با <جامعه زندانیان آزاد شده>. او در آن شب در تراس خانه‎اش نشسته بود و پیپ می‎کشید، ناگهان چشمش در تنگه دیکمَن به یک آتش می‎افتد. او فکر می‎کند: "چه‌کسی می‎تواند آنجا آتش روشن کرده باشد؟"

دو نفر از زندانیان آزاد شده بر حسب تصادف از آنجا می‎گذشتند. او آنها را پیش خود می‎خواند.

او می‎پرسد: افراد شما حالا کجا ماهی می‎گیرند، فکر نکنم احتمالاً در کنار تنگه دیکمَن ماهی بگیرند؟"

آنها جواب می‎دهند: "نه، آنجا نه. بالای تنگه. بعلاوه باید آنها امروز برگردند!"

"که اینطور ... آیا آنجا در آن سمت آتش را می‎بینید؟"

"بله."

"احتمالاً چه‌کسی می‎تواند باشد؟ شماها چه فکر می‎کنید؟"

"ما نمی‎دانیم استفان ساولیتس. احتمالاً مسافرند."

"کاملاً درست است: مسافر! شما آدم‎های حقه‌باز اصلاً به برادران خود فکر نمی‎کنید، فقط من باید همیشه در فکر آنها باشم. مگر نمی‎دانید که قاضی منطقه دو روز پیش در باره فراریان از ساخارین چه گفته است؟ آنها را در این نزدیکی دیده‎اند ... حتماً آنها هستند، کودکان احمقی که آنجا آتش را روشن کرده‎اند!"

"ممکن است، استفان ساولیتس."

"حالا، وضع آنها خوب نیست! می‎بینید آنها دارند آنجا چه می‎کنند! ... من فقط نمی‎دانم که آیا قاضی منطقه در شهر است یا نه؟ اگر او بازنگشته باشد، بنابراین باید بزودی پیدایش شود، بعد آتش را خواهد دید و به این ترتیب فوراً سربازها را خبر می‎کند. قتل سالتِنو می‎تواند به قیمت سر آنها تمام شود. فوراً یک قایق آماده کنید!"

ما حالا کنار آتش در انتظار سوپ ماهی نشسته بودیم؛ مدت‎ها می‎گذشت که غذای گرمی نخورده بودیم. شب تاریک بود، ابرها از سمت اقیانوس خود را گسترانده بودند، بارانی ریز فرو می‎ریزد، در جنگل زمزمه و خش خش بلند می‎شود و سر و صدا و حرف‎های ما را خاموش می‎سازد ــ سیاهی شب برای ما کولی‎ها بهترین دوست است. هرچه آسمان سیاهتر باشد قلب ما روشنتر است.

ناگهان مرد تاتار گوش می‎سپرد ــ این تاتارها قدرت شنوائی خوبی دارند. من هم گوش سپرده بودم و به نظرم می‎رسید که انگار صدای آهسته پارو زدن بر روی آب می‎شنوم. به رودخانه نزدیکتر می‎شوم ــ درست بود: یک قایق بی‌سر و صدا خود را نزدیک می‎ساخت، که در کنار سکان آن یک انسان با کلاهی نشانه دار نشسته بود.

من می‎گویم: "خب بچه‎ها، ما باختیم. قاضی منطقه می‎آید!" ما از جا می‎جهیم، دیگ‎ها را می‎اندازیم و به جنگل فرار می‎کنیم ... من برای افراد ممنوع کرده بودم که از هم جدا شوند. ما باید اول می‎دیدم چه پیش خواهد آمد. شاید اگر تعداد مهاجمان کمتر باشد بهتر می‎توانستیم خود را نجات دهیم. ما خود را پشت درخت‎ها مخفی می‎سازیم و انتظار می‎کشیم ...

قایق در کنار ساحل توقف می‎کند؛ پنج مرد از آن پیاده می‎شوند. یکی از آنها با صدای بلند می‎خندد و می‎گوید: "شما آدم‎های ابله، پس چرا فرار کردید؟ اگر من فقط یک کلمه به شماها بگویم شماها همگی فوری بیرون خواهید آمد؛ البته شماها شجاع هستید اما مانند خرگوش‎ها پا به فرار می‎گذارید!"

دارجین در کنار من پشت یک درخت ایستاده بود. "واسیلی، نمی‎شنوی؟ ... صدای قاضی منطقه خیلی آشنا به گوش می‎رسد."

"صبر کن، ساکت باش! تعداد آنها کمتر است."

یکی از آنها جلو می‎آید و می‎پرسد: "هی، شما مردم! نترسید! در زندان محلی چه کسی را می‎شناسید؟"

ما جواب نمی‎دهیم.

او حالا می‎گوید: "آه، شما بچه‎های شیطان، بگید، چه‌کسی را اینجا می‎شناسید، شاید بعد ما را بشناسید!"

"مهم نیست که آیا ما شماها را می‎شناسیم یا نه، اگر ما شماها را اصلاً نبینیم هم برای ما بهتر است هم برای شماها. ما زنده خود را تسلیم نمی‎کنیم!"

من به رفقا اشاره کردم که خود را آماده نگه دارند. آنها پنج نفر بودند، بنابراین ما در اکثریت بودیم. من فکر کردم که فقط حیف خواهد شد اگر آنها شروع به شلیک کنند ــ در شهر صدای گلوله را می‎شنیدند. در هر صورت به نظر می‎آمد که ما باخته‎ایم؛ بدون مبارزه اما نمی‎خواستیم خود را تسلیم کنیم.

پیرمرد دوباره شروع می‎کند: "بچه‎ها، آیا هیچکدامتان دیگر سامارو پیر را نمی‎شناسد؟"

دارجین دوباره به من می‎گوید: "درسته، او باید بازرس شهر <ن> باشه!" و با صدای بلند می‎پرسد: "قربان، آیا شما دارجین را می‎شناسید؟"

"چطور می‎تونم نشناسم؟ مسنترین زندانی من در شهر <ن> بود، فکر کنم که فِدور نام داشت."

"من دارجین هستم، قربان! بچه‎ها بیائید بیرون! بانی خیر ما است." در این وقت ما همه بیرون می‎آئیم.

"قربان، آیا واقعاً خودتان هستید، آمده‎اید دستگیرمان کنید؟ ما هرگز این را از شما انتظار نداشتیم."

"شماها ابلهید! من برایتان تأسف می‎خورم، شما آدم‎های ساده مگر دیوانه شده‎اید که در برابر شهر آتش روشن کرده‎اید؟"

"قربان، باران خیس‎مان کرده بود!"

"باران شماها را خیس ساخته بود؟! و شماها هنوز خودتان را کولی می‎نامید؟ باید خدا را شکر کنید که من برای پیپ کشیدن قبل از قاضی منطقه روی تراس رفتم. اگر او آتش شماها را می‎دید برایتان محل کوچکی آماده می‎کرد تا بتوانید خیسی‎تان را خشک کنید! آه، مردم، مردم! هوش بخصوصی ندارید، اما با این وجود شماها گذاشتید سر سالتِنو از بدن قطع شود، شما اراذل! فوری آتش را خاموش کنید و از ساحل دور شوید، عمیقتر در تنگه بروید! آنجا می‎توانید ده آتش روشن کنید، شما اراذل و اوباش!" او فحش می‎داد، ما دور او جمع شده بودیم و می‎خندیدیم. وقتی او دست از فریاد کشیدن برداشت چنین گفت: "من براتون یک قایق و چای آورده‎ام. از سامارو پیر با  دشمنی یاد نکنید. و وقتی با کمک خدا با خوشی از اینجا رفتید و اگر یکی از شماها به توبولسک رفت، آنجا در کلیسا برای مقدسین من شمعی روشن کند. من احتمالاً اینجا خواهم مُرد، در خانه‎ای که بعنوان جهیزه زنم به دست آورده‎ام ... همچنین پیر هم هستم. و با این حال گاهی اوقات به زادگاهم فکر می‎کنم. ... حالا اما، سلامت بمانید! و یک توصیه هنوز به شماها می‎کنم ... از هم جدا شوید! حالا چند نفر هستید؟"

"یازده نفر."

"خب، و شماها الاغ نیستید؟ حتی از شماها در ایرکوتسک هم حرف می‎زنند، و شما احمق‎ها هنوز هم در ساحل روشن به رفتن ادامه می‎دهید!"

پیرمرد در قایقش می‎نشیند و از آنجا می‎رود. ما به اعماق تنگه می‎رویم، چای را می‎پزیم، سوپ‎مان را می‎خوریم، ذخایر غذائی‎مان را مرتب می‎کنیم و با عمل کردن به توصیه پیرمرد از همدیگر خداحافظی می‎کنیم.

من با دارجین می‎روم، ماکارو با دو چرکسی، مرد تاتار با دو نفر دیگر و سه نفر باقیمانده هم با هم می‎روند. از آن زمان به بعد ما همدیگر را ندیده‎ایم. من نمی‎دانم کدامیک هنوز زنده و یا اصلاً کسی از آنها مُرده است. فقط از مرد تاتار شنیده‎ام؛ او هم باید به اینجا رانده شده باشد ... اما نمی‎دانم که حقیقت دارد یا نه. ما در همان شب موفق شدیم مخفیانه از نیکولاجوسک خارج شویم؛ فقط سگی در یک حیاط برایمان پارس کرد.

هنگامیکه خورشید طلوع کرد، ما ده کیلومتر از مسیرهای جنگلی را پشت سر گذارده بودیم و به بزرگراه نزدیک می‎شدیم. ناگهان صدای جرنگ جرنگی می‎شنویم. سریع پشت بوته‎ها خود را مخفی می‎سازیم و گذشتن یک درشکه سه اسبه از کنارمان را می‎بینیم، و در درشکه قاضی منطقه پیچیده شده در پالتو نشسته و مشغول چرت زدن بود.

در این وقت من و دارجین هر دو بر سینه صلیبی رسم می‎کنیم. "خدا را شکر که او در شب بازنگشته بود! ممکن است که احتمالاً برای دستگیری ما حرکت کرده باشد."

 

(9)

آتش در اجاق خاموش شده بود و هوا در چادر مانند کوره گرم بود. یخزدگی کنار پنجره شروع به ذوب شدن می‎کند و از آن می‎شد این نتیجه را گرفت که سرمای شدید به احتمال زیاد کاهش یافته است، زیرا یخزدگی کنار پنجره در چنین سرمائی هر اندازه هم هوای درون چادر گرم باشد هرگز ذوب نمی‎شود. از این رو از انداختن چوب در اجاق دست می‎کشیم و من خارج می‎شوم تا لوله اجاق را ببندم.

مه واقعاً خود را محو ساخته بود، نسیم شفاف بود و نرمتر به نظر می‎آمد. در سمت شمال، پشت قله تپه‎هایِ مستور گشته توسط جنگل‎های سیاه، ابرهای کوچک سفیدی با درخششی کمرنگ در آسمان شناور بودند و خود را سریع ناپدید می‎ساختند. به نظر می‎رسید که کسی سخت و عمیق آه می‎کشد و نفسش از سینه‎ای عظیم‎الجثه به بالا صعود می‎کند، بعد خود را بی‌صدا در نسیم می‎گستراند و در فضای بیکران ناپدید می‌‎گردد. یک شفق قطبی با نوری کم می‎درخشید.

در حال تسلیم ساختن خود به یک احساس غم‎انگیز رو به افزایش بر روی بام ایستاده بودم و نگاهم متفکرانه در دوردست ول می‎گشت. شب خود را با تمام زیبائی سرد قدرتمندش بر روی زمین گسترانده بود. در آسمان ستاره‎ها چشمک می‎زدند، سطح لغزنده برف خود را تا آسمان کشانده بود و در افق جنگل تاریکی به چشم می‎آمد. و تمام این تصاویر در این سرما و تاریکی و سکوت، غم و اشتیاق به درون قلبم می‎وزاند ...

هنگامیکه من به چادر بازگشتم مرد کولی در خواب بود و سکوت تنها توسط صدای تنفس آهسته و آرام و منظمش قطع می‎گشت.

من هم روی تخت دراز کشیدم، اما مدتی طولانی تحت تأثیر شنیدن داستان او قادر به خوابیدن نبودم.

بیش از یک بار نزدیک بود خوابم ببرد، اما هر بار مرد کولی خود را در خواب تکان می‎داد و چیز نامفهومی را آرام زمزمه می‎کرد. صدای عمیق سینه‎اش مانند غر و لند خفه‎ای به سمتم می‎آمد، مرا دوباره سرحال می‎آورد و در ذهنم تصاویری از ادیسه او تولید می‎گشت. بنابراین گاهی به نظرم می‎رسید که انگار در بالای سرم پچ پچ شاخ و برگ درختان جنگل را می‎شنوم، انگار که از بالای صخره رو به پائین نگاه می‎کردم و خانه‎های سفید رنگ پاسگاه‎های درون دره را می‎دیدم و انگار بین من و آن خانه‎ها یک عقاب بزرگ در حال باز و بسته کردن آهسته بال‎های قدرتمندِ آزادش در پرواز بود.

و افکارم مرا با خود می‎بردند و از تاریکی ناامیدکننده چادر تنگ دورتر و دورتر می‎ساختند. به نظر می‎آمد که باد بر من می‎وزد، در گوش‎هایم اقیانوس پهناور ملودی‎هایش را با خشم به صدا می‎آورد، می‎دیدم که خورشید در حال غروب کردن است، من در تاریکی عمیقی محاصره گشته‎ام و قایقم به آرامی بر روی امواج دریا تاب می‎خورد ...

توسط روایت مرد کولی خونم به جوش آمده بود. من به این می‎اندیشیدم که وقتی این داستان در سلول نمناک محکومین تعریف گردد چه تأثیری باید بکند. و من از خود سؤال می‎کردم که  چرا نه مشکلات فرار این داستان بر من تأثیر گذارده، نه تحمل سختی‎ها و خطرات و نه حتی سودازدگی سیری‎ناپذیر و مشتاق کولی‎ها، بلکه فقط کل سرایش آزادی در آن؛ و به چه دلیل حالا بر من هم میل به آزادی، به دریا، جنگل، و مزرعه استیلا یافته است؟ و اگر این چیزها مرا به خود می‎خوانند، اگر فاصله بیکران مرا به خود جلب می‎سازد، پس بنابراین چه شکست‌ناپذیر باید کولی‎ها را که اندکی از این اشتیاق سیری‌ناپذیر و بی‌نهایت درون قدح را چشیده‎اند به خود جلب سازند؟

مرد کولی خوابیده بود؛ افکارم به من اجازه خوابیدن نمی‎دادند. من در این بین از یاد می‎برم که چه‌چیز او را به زندان و دارالتأدیب انداخت، چه کارهائی پس از دست کشیدن از اطاعت پدر و مادر می‎کرد. من در او فقط یک زندگی پُر از شجاعت جوانی می‎دیدم، انرژی و نیرو، یک زندگی که میل رفتن بسوی آزادی را فریاد می‎کشید، ... به کدام سو؟

بله، به کدام سو؟

من فکر می‎کردم که از زمزمه آهسته مرد کولی صدای آه می‎شنوم. برای چه‌کسی آه می‎کشید؟ من درباره حل یک معمای تقریباً لاینحل می‎اندیشیدم و بر بالای سرم رویاهای تاریکی شناور بودند ...

خورشید غروب کرده بود. زمینِ قدرتمند، متفکر و پُر غم آنجا قرار داشت و ابری ساکت بر روی آن سنگین آویزان بود. فقط یک نوار باریک از آسمان در افق هنوز در نور ضعیف اشعه‎های در حال مرگِ سپیده دم می‎درخشید، و خیلی دورتر از آن کوه‎ها در دوردست نوری می‎درخشید. ــ آن چه می‎توانست باشد؟ آیا آتش میهنی از مدت‎ها ترک شده خانه پدری‎ست یا یک نور کاذب در تاریکی بر روی گورهای چشم به راه ما؟ ...

من دیر به خواب می‎روم.

 

(10)

ساعت تقریباً یازده بود که من از خواب بیدار گشتم. اشعه‎های مورب خورشید که با زحمت از میان پنجره یخزده داخل شده بودند بر کف چادر بازی می‎کردند. مرد کولی دیگر در چادر نبود.

من باید برای خرید به روستا می‎رفتم، بنابراین اسب را به سورتمه بستم و از خانه به سمت روستا راندم. روز روشن و نسبتاً گرمی بود. ممکن است که سرمای هوا حدود بیست درجه بوده باشد و ــ همه چیز در جهان نسبی‎ست ــ چیزی که در مناطق دیگر فقط در قویترین و سردترین زمستان رخ می‎دهد در نزد ما اینجا اولین درد زایمان بهاری بحساب می‎آید. ابرهائی از دود که از دودکش‎ها صعود می‎کردند دیگر مستقیم در هوا بالا نمی‎رفتند، همانطور که معمولاً در سرمای یخبندان شدید رخ می‎دهد، آنها به سمت غرب متمایل گشته بودند، یک باد شرقی می‎وزید و گرما را از اقیانوس با خود هدایت می‎کرد.

تاتارهای رانده شده نیمی از ساکنان روستا را تشکیل می‎دادند و چون آنها امروز جشن بر پا کرده بودند بنابراین خیابان کاملاً زنده شده بود. اینجا و آنجا درِ خانه‎ای با سر و صدا گشوده می‎شد و از داخل حیاط سورتمه‎ای خارج می‎گشت یا اسبی که بر رویش سواری مست تلو تلوخوران نشسته بود به بیرون می‎تاخت. پیروان محمد به ممنوعیت قرآن اندکی توجه می‎کنند و به این خاطر با زیگزاگ‎های عجیب و غریبی از مقابل سواران و همچنین از برابر رهگذران می‎گذشتند. گاهی یک اسب رَم کرده به سمتی می‎جهید و سورتمه را واژگون می‎ساخت؛ اسب در امتداد خیابان به سرعت می‎تاخت و سرنشین به بیرون پرتاب گشته را در حالیکه متشنج افسار را محکم در دست نگاه داشته بود با خود می‎کشید و از برف ابرهای واقعی برپا می‎ساخت. قادر نبودن به افسار کردن یک اسب یا از سورتمه به بیرون پرتاب گشتن می‎تواند برای هر کسی رخ دهد، مخصوصاً وقتی آدم مست باشد؛ اما در نزد یک تاتار خوب رها ساختن افسار از دست یک ننگ است ــ حتی در چنین شرایط دشواری.

اما آنجا در خیابان مسطح ناگهان یک زندگی خاص خود را نشان می‎دهد. سواران به کنار می‎روند، رهگذران هم همینطور، زن‎های تاتار تمیز و آرایش کرده در لباس‎های سرخ‌رنگ‎شان بچه‎ها را از خیابان به داخل حیاط می‎برند. از چادرها مردم کنجکاو بیرون می‎آیند و همه به یک سمت نگاه می‎کنند.

حالا از انتهای خیابان طولانی عده‎ای سوار ظاهر می‎شوند، و خیلی زود می‎بینم که یک مسابقه اسب‎دوانی انجام می‎گیرد که در نزد تاتارها و یاکوتی‎ها بسیار محبوب است. شش سوار در این مسابقه شرکت داشتند که مانند باد در پرواز بودند؛ وقتی دسته اسب‌‎سواران نزدیک می‎شود، من در جلوی همه آنها اسب کوچک خاکستری را می‎شناسم که واسیلی بر رویش روز گذشته وارد شده بود. با هر ضربه سُم او فاصله‎اش و بقیه اسب‎ها افزایش می‎یافت. پس از یک دقیقه مانند گردبادی از کنارم به سرعت می‎گذرد.

چشم‎های تاتارها از هیجان و حسادت می‎درخشیدند.

همه آنها در حال تاخت در حالیکه خود را با تمام بدن رو به عقب خم ساخته بودند دست‎ها و پاهایشان را تکان می‎دادند و فریاد می‎کشیدند. فقط واسیلی به روش روسی می‎تاخت و به سمت جلو بر روی گردن حیوان خود را خم ساخته بود، و گهگاهی سوت‎های کوتاه و تیز می‎زد که مانند ضربات شلاق تأثیر می‎کردند. اسب کوچک خاکستری در حالیکه پاهایش به زحمت زمین را لمس می‎کردند سریع می‎تاخت.

همدلی تماشگران مانند معمول با برنده مسابقه بود.

آنها تشویق می‎کردند: "یک جوان چابک!"، و دزدان سالخورده اسب که دوستدار سر سخت این مسابقه بودند با ذوق و شوق با ریتم ضربات سُم اسب‎ها به باسن خود می‎کوبیدند.

واسیلی نشسته بر روی حیوانِ از کف پوشیده شده‎اش هنگام بازگشت در وسط خیابان به من می‎رسد؛ رقیبان شکست‌خورده‎اش با فاصله زیادی بدنبال او می‎آمدند.

چهره مرد کولی رنگپریده بود، چشم‎هایش از هیجان می‌درخشیدند. من متوجه می‎شوم که او مشروب نوشیده است.

او در حالیکه خود را از روی اسب خم کرده بود و کلاهش را به علامت سلام به سمت من تکان می‎داد می‎گوید: "من مشروب نوشیده‎ام!"

من جواب می‎دهم: "این به خودتان مربوط است."

"مهم نیست، عصبانی نشو! من می‎تونم مشروب بنوشم اما هوش و حواسم را هرگز صرف آن نمی‎‌کنم. در ضمن، کیسه‎هایم را لطفاً به کسی نده.  حتی اگر من خودم خواهش کنم، آنها را نده! می‎شنوی؟"

من سرد جواب می‎دهم: "می‎شنوم، اما، لطفاً مست پیش من به چادر نیائید."

او جواب می‎دهد "من نخواهم آمد" و ضربه‎ای به اسب می‎زند. اسب شیهه‎ای می‎کشد، پاهای جلوئی را به هوا بلند می‎کند، اما هنوز سه گام به جلو برنداشته بود که واسیلی او را متوقف می‎سازد و خودش را دوباره به سمت من می‎چرخاند: "این یک اسب است! ارزش طلا دارد! من بر رویش شرطبندی کردم. می‎بینید چطور می‎تازد! حالا می‎تونم هر قیمتی که برایش بخواهم از تاتارها دریافت کنم. بله، بله، یک تاتار اسب خوب را بیشتر از زندگی خود دوست دارد."

"پس چرا می‎خواهید او را بفروشید؟ بعد با چه چیز می‎خواهید کار کنید؟"

"چونکه مجبورم!"

او به اسب ضربه‎ای می‎زند اما دوباره فوری توقف می‎کند.

"چون من اینجا به آشنائی برخورد کرده‎ام. من همه‌چیز را دور می‎اندازم. آه، دوست! آنجا بر روی اسب سیاه، تاتار را ببین ... تو، تو!" او تاتاری را که پشت سر ما در حال تاختن بود صدا می‎زند: "احمد! بیا اینجا!"

یک اسب کوچک و باریک با سوارش سریع به سمت سورتمه‎ام می‎تازد. مرد تاتار بعنوان سلام کلاه از سر برمی‎دارد و لبخند می‎زند. من با کنجکاوی به او نگاه می‎کنم.

پوزخند گسترده‎ای چهره حیله‎گر احمد را پوشانده بود و چشمان کوچک بامزه‎اش می‎درخشیدند و موذیانه و محرمانه به چشمان مقابلش نگاه می‎کردند و به نظر می‎آمد که می‎گویند: "ما همدیگر را می‎فهمیم. من در حقیقت آدم خبیثی‎ام، کاریش نمی‎شود کرد، اما مهم این است که آدم یک خبیث باهوش باشد!" و چشمان مقابل هم وقتی نگاهش بر روی این چهره پهن و استخوانی، چین‎های بامزه دور چشم‎ها و بر روی گوش‎های نازک می‎افتد باید می‎خندیدند. احمد مطمئن بود که درک گشته است؛ او راضی بود و سرش را تکان می‎داد.

او در حالیکه به واسیلی اشاره می‎کرد به من می‎گوید: "یک دوست و رفیق. ما با هم در سرزمین ول می‎گردیم."

من می‎گویم: "حالا کجا زندگی می‎کنی؟ من تو را قبلآً اینجا ندیده بودم."

"من برای گرفتن موافقتنامه آمده‎ام؛ در معادن رفت و آمد دارم، مخفیانه الکل صنعتی برای فروش حمل می‎کنم." او سرش را از مسیر نگاهم می‎دزدد و با افسار اسبش بازی می‎کند؛ اما فوری دوباره سرش را بالا می‎آورد و با چشمان درخشان آتشینش مبارزه‌طلبانه به من نگاه می‎کند. لب‎هایش محکم به هم چسبیده بودند، فقط لب پائینیش تند تکان می‎خورد.

"من با او به جنگل می‎روم. چرا اینطوری به من نگاه می‎کنید؟ من یک کولی‎ام و یک کولی هم باقی‌می‎مانم!"

او آخرین کلمات را در حال تاختن و در پشت سر خود ابری از برف به هوا بلند ساختن بر زبان می‎آورد.

من بعد از یک سال احمد را دوباره در روستا ملاقات کردم، او دوباره برای گرفتن موافقتنامه آمده بود. واسیلی اما هرگز بازنگشت.

https://www.youtube.com/embed/Bj90ESzTYD4